What we can learn from galaxies far, far away - Henry Lin

Henry Lin: Çok uzak galaksilerden ne öğrenebiliriz?

Çeviri: Saliha Karatepeli Gözden geçirme: Gözde Alpçetin

Here are some images of clusters of galaxies.

Burada galaksi kümelerinin bazı görüntüleri var.

They're exactly what they sound like.

Tam olarak duyduğunuz gibiler.

They are these huge collections of galaxies,

Karşılıklı çekimleriyle birbirlerine bağlanmış,

bound together by their mutual gravity.

büyük galaksi toplulukları.

So most of the points that you see on the screen

Yani ekranda gördüğünüz noktalardan çoğu

are not individual stars,

bireysel yıldızlar değil,

but collections of stars, or galaxies.

yıldızlar topluluğu ya da galaksiler.

Now, by showing you some of these images,

Şimdi sizlere bu görsellerden bazılarını gösterirken

I hope that you will quickly see that

bu güzel cisimlerin galaksi kümeleri olduğunu

galaxy clusters are these beautiful objects,

hemen göreceksiniz diye umuyorum.

but more than that,

Fakat bunun ötesinde,

I think galaxy clusters are mysterious,

galaksi kümelerinin gizemli olduklarını düşünüyorum.

they are surprising,

Şaşırtıcılar ve faydalılar.

and they're useful.

Useful as the universe's most massive laboratories.

Evrenin en devasa laboratuvarlarından biri olarak faydalılar.

And as laboratories, to describe galaxy clusters

Galaksi kümelerini laboratuvar olarak tanımlamak,

is to describe the experiments

onlarla yapabileceğiniz deneyleri tanımlamak demek.

that you can do with them.

And I think there are four major types,

Dört ana çeşidi olduğunu düşünüyorum.

and the first type that I want to describe

Tanımlamak istediğim ilk çeşidi

is probing the very big.

çok büyük olanı incelemek.

So, how big?

Yani, ne kadar büyük?

Well, here is an image of a particular galaxy cluster.

İşte, belirli bir galaksi kümesinin görüntüsü.

It is so massive that the light passing through it

O kadar büyük ki içinden geçen ışık bükülüyor,

is being bent, it's being distorted

kümenin aşırı kütle çekiminden dolayı sapıyor.

by the extreme gravity of this cluster.

And, in fact, if you look very carefully

Hatta dikkatlice bakarsanız

you'll be able to see rings around this cluster.

kümenin etrafındaki halkaları görebilirsiniz.

Now, to give you a number,

Anlamanızı kolaylaştırmak adına

this particular galaxy cluster

bu belirli galaksi kümesinin

has a mass of over one million billion suns.

bir milyon güneşten fazla kütlesi var.

It's just mind-boggling how massive these systems can get.

Bu sistemlerin devasa büyüklükleri akıllara durgunluk verici.

But more than their mass,

Fakat kütlelerinin ötesinde

they have this additional feature.

ek özellikleri var.

They are essentially isolated systems,

Özlerinde izole sistemler,

so if we like, we can think of them

istersek onları tüm evrenin küçültülmüş versiyonları olarak düşünebiliriz.

as a scaled-down version of the entire universe.

And many of the questions that we might have

"Yer çekimi nasıl çalışıyor?" gibi

about the universe at large scales,

daha geniş ölçekteki evrenle ilgili olan birçok sorumuz

such as, how does gravity work?

bu sistemleri inceleyerek cevap bulabilir.

might be answered by studying these systems.

So that was very big.

Bu, çok büyük kısmıydı.

The second things is very hot.

İkinci şey, oldukça sıcak.

Okay, if I take an image of a galaxy cluster,

Eğer bir galaksi kümesinin görüntüsünü alırsak

and I subtract away all of the starlight,

ve tüm yıldız ışığını çıkartırırsam

what I'm left with is this big, blue blob.

elimde kalan bu büyük, mavi nokta olur.

This is in false color.

Rengi hatalı.

It's actually X-ray light that we're seeing.

Gördüğümüz aslında x-ray ışığı.

And the question is, if it's not galaxies,

Soru ise şu: Eğer bu ışığı yayan galaksiler değilse ne?

what is emitting this light?

The answer is hot gas,

Cevap sıcak gaz,

million-degree gas --

milyon derece gaz --

in fact, it's plasma.

aslında plazma.

And the reason why it's so hot

Çok sıcak olmasının sebebiyse

goes back to the previous slide.

önceki slayta dayanıyor.

The extreme gravity of these systems

Bu sistemlerin aşırı yerçekimi

is accelerating particles of gas to great speeds,

gaz parçacıklarını yüksek hızlara çıkartıyor

and great speeds means great temperatures.

ve yüksek hız yüksek sıcaklık anlamına geliyor.

So this is the main idea,

Yani ana fikri bu

but science is a rough draft.

ama bilim bir kabataslak.

There are many basic properties about this plasma

Bu plazma ile ilgili bizlerin kafasını hala karıştıran,

that still confuse us,

still puzzle us,

hala şaşırtan

and still push our understanding

ve hala yüksek sıcaklık fiziğine dair

of the physics of the very hot.

anlayışımızı ilerleten çokça temel özellik var.

Third thing: probing the very small.

Üçüncü şey ise çok küçük olanı incelemek.

Now, to explain this, I need to tell you

Bunu açıklamak için

a very disturbing fact.

size oldukça rahatsız edici bir gerçeği söylemem gerek.

Most of the universe's matter

Evrenin cisimlerinin çoğu atomlardan oluşmuyor.

is not made up of atoms.

You were lied to.

Kandırıldınız.

Most of it is made up of something very, very mysterious,

Çoğu karanlık madde dediğimiz

which we call dark matter.

çok ama çok gizemli bir şeyden oluşuyor.

Dark matter is something that doesn't like to interact very much,

Karanlık madde, yerçekimi dışında etkileşmeyi pek seven bir şey değil

except through gravity,

ve elbette onun hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyoruz.

and of course we would like to learn more about it.

If you're a particle physicist,

Eğer parçacık fizikçisiyseniz

you want to know what happens when we smash things together.

bir şeyleri ezdiğinizde ne olduğunu bilmek istersiniz.

And dark matter is no exception.

Karanlık maddenin de bir ayrıcalığı yok.

Well, how do we do this?

Peki, bunu nasıl yaparız?

To answer that question,

Bu soruyu cevaplamak için

I'm going to have to ask another one,

başka bir soru soracağım:

which is, what happens when galaxy clusters collide?

Galaksi kümeleri çarpıştığında ne olur?

Here is an image.

İşte bir görüntü.

Since galaxy clusters are representative

Galaksi kümeleri, evrenin temsilci kısımları

slices of the universe, scaled-down versions.

ve küçük ölçekli versiyonlarıdır.

They are mostly made up of dark matter,

Çoğunlukla karanlık maddeden oluşurlar

and that's what you see in this bluish purple.

ve mavimsi mor şeyde gördüğünüz bu.

The red represents the hot gas,

Kırmızı sıcak gazı temsil ediyor

and, of course, you can see many galaxies.

ve elbette birçok galaksi görebilirsiniz.

What's happened is a particle accelerator

Olan şey çok ama çok büyük bir ölçekte parçacık hızlanması.

at a huge, huge scale.

And this is very important,

Bu, çok önemli

because what it means is that very, very small

çünkü oldukça küçük etkilerin

effects that might be difficult to detect in the lab,

laboratuvarda tespit edilmesi zor olabilir,

might be compounded and compounded

birleşebilirler ve muhtemelen doğada gözlemleyebileceğimiz

into something that we could possibly observe in nature.

bir şey oluşturabilirler.

So, it's very funny.

Oldukça garip.

The reason why galaxy clusters

Galaksi kümelerinin bize karanlık madde hakkında öğretebildikleri,

can teach us about dark matter,

the reason why galaxy clusters

galaksi kümelerinin bize oldukça küçük şeylerin fiziği hakkında öğretebilmeleri

can teach us about the physics of the very small,

is precisely because they are so very big.

tam olarak çok büyük olmalarından dolayı oluyor.

Fourth thing: the physics of the very strange.

Dördüncü şey çok acayiplik fiziği.

Certainly what I've said so far is crazy.

Şimdiye kadar söylediklerim kesinlikle çılgıncaydı.

Okay, if there's anything stranger

Eğer daha acayip bir şey varsa

I think it has to be dark energy.

bence bu karanlık enerji olmalı.

If I throw a ball into the air,

Eğer havaya bir top fırlatırsam

I expect it to go up.

bunun yukarı gitmesini beklerim.

What I don't expect is that it go up

Beklemediğim şeyse sürekli yukarı doğru gitmesi.

at an ever-increasing rate.

Similarly, cosmologists understand why

Benzer olarak kozmolojistler evrenin neden genişlediğini anlıyor.

the universe is expanding.

They don't understand why it's expanding

Anlamadıkları şey neden genişlemeye devam ettiği.

at an ever-increasing rate.

They give the cause of this

Bu hızlanmış genişlemenin sebebine bir isim verdiler,

accelerated expansion a name,

and they call it dark energy.

karanlık enerji diyorlar.

Tabii ki bunun hakkında daha çok bilgi edinmek istiyoruz.

And, again, we want to learn more about it.

So, one particular question that we have is,

Yani önemli bir sorumuz var:

Karanlık enerji büyük ölçekte evrene nasıl etki etki ediyor?

how does dark energy affect the universe

at the largest scales?

Depending on how strong it is,

Belki de yapılar ne kadar güçlü olduğuna bağlı olarak

maybe structure forms faster or slower.

hızlı ve yavaş oluşuyordur.

Well, the problem with the large-scale structure

Evrenin büyük ölçekli yapılanmasındaki problem

of the universe is that it's horribly complicated.

dehşet karışık olmasından dolayı.

Here is a computer simulation.

Buradaki bir bilgisayar simülasyonu.

And we need a way to simplify it.

Bunu basitleştirecek bir yola ihtiyacımız var.

Well, I like to think about this using an analogy.

Bunu bir kıyas kullanarak düşünmeyi seviyorum.

If I want to understand the sinking of the Titanic,

Eğer Titanik'in batışını anlamak istersem

the most important thing to do

yapılacak en önemli şey

is not to model the little positions

teknenin kırılan her bir küçük parçasının küçük pozisyonlarını modellemek değil.

of every single little piece of the boat that broke off.

The most important thing to do is

Yapılacak en önemli şey

to track the two biggest parts.

en büyük iki parçayı tespit etmek.

Similarly, I can learn a lot about the universe

Benzer olarak, en büyük parçaları tespit ederek

at the largest scales

evren hakkında büyük ölçeklerde çokça bilgi edinebilirim

by tracking its biggest pieces

and those biggest pieces are clusters of galaxies.

ve bu en büyük parçalar galaksi kümeleri.

So, as I come to a close,

Sona yaklaşırken

you might feel slightly cheated.

ufaktan kandırılmış hissedebilirsiniz.

I mean, I began by talking about

Başta galaksi kümelerinin faydalarından konuşmaya başladım

how galaxy clusters are useful,

and I've given some reasons,

ve bazı sebepler verdim

but what is their use really?

ama gerçek yararları nedir?

Well, to answer this,

Cevaplamak için

I want to give you a quote by Henry Ford

sizlere Henry Ford'dan bir alıntı yapmak istiyorum.

when he was asked about cars.

Ona arabalar hakkında sorulduğunda

He had this to say:

şunu söyledi:

"If I had asked people what they wanted,

"Eğer insanlara ne istediklerini sorsaydım,

they would have said faster horses."

daha hızlı atlar istediklerini söylerlerdi."

Today, we as a society are faced

Günümüzde toplum olarak birçok zorlu problemle yüzleşiyoruz.

with many, many difficult problems.

And the solutions to these problems are not obvious.

Bu sorunların çözümleri bariz değil.

They are not faster horses.

Daha hızlı atlar değiller.

They will require an enormous amount of

Oldukça büyük miktarda bilimsel maharet gerektirecekler.

scientific ingenuity.

So, yes, we need to focus,

Yani evet, odaklanmamız gerek;

yes, we need to concentrate,

evet, dikkatimizi vermeliyiz

but we also need to remember that

ama yenilik, maharet ve ilhamı da hatırlamalıyız --

innovation, ingenuity, inspiration --

these things come

bu şeyler bakış açımızı genişlettiğimizde, bir adım geriye çekildiğimizde,

when we broaden our field of vision

when we step back

uzaklaştığımızda gelir.

when we zoom out.

And I can't think of a better way to do this than

Bunu yapmak için

etrafımızdaki evreni incelemekten daha iyi bir yol düşünemiyorum.

by studying the universe around us. Thanks.

Teşekkürler.

(Applause)

(Alkış)