Radioactivity: Expect the unexpected - Steve Weatherall

Radyoaktivite: Beklenmeyeni beklemek - Steve Weatherall

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Çeviri: Sevkan Uzel Gözden geçirme: şeref bacak

It is only in the last 100 or so years that human kind has understood

İnsanoğlu ancak son 100 yıldır kimyasal elementlerin çekirdeğinin

that the nucleus of the chemical elements is not always fixed.

daima sabit kalmadığını biliyor.

It can change spontaneously from one element to another.

Bir elementin çekirdeği, kendiliğinden bir başkasına dönüşebilir.

The name for this process is radioactivity.

Bu sürece radyoaktivite adı verilir.

You probably already know something about the nucleus:

Çekirdek hakkındaki bazı şeyleri biliyorsunuzdur:

it's much tinier than the atom,

Atomdan çok daha küçük olup

it's made of particles called protons and neutrons,

proton ve nötron adlı parçacıklardan oluşur ve

there are electrons orbiting around it.

etrafında dolaşan elektronlar vardır.

And though the atoms can share or swap electrons when they bond together,

Atomlar bir araya geldiği esnada elektron paylaşımı veya değişimi olmasına rağmen

the nuclei themselves never change.

çekirdeklerde hiç değişim olmaz.

Right?

Doğru mu?

Well, no.

Aslında hayır.

Certain nuclei are not stable in that way.

Bazı çekirdekler böyle kararlı değildir.

This means they may change suddenly,

Yani, aniden ve kendiliğinden

spontaneously.

değişime uğrayabilirler.

The radioactive nucleus flings out a small particle

Radyoaktif çekirdek, küçük bir parçacık yayımlar ve

and transforms into another element, just like that.

bir başka elemente dönüşür, işte böyle.

For example,

Örneğin,

the carbon nucleus can eject a fast-moving electron

karbon çekirdeği hızlı hareket eden bir elektron salıp

and turn into a nitrogen nucleus.

bir nitrojen çekirdeğine dönüşebilir.

There are two different particles that can be emitted from radioactive nuclei,

Radyoaktif çekirdeklerden yayımlanabilecek iki farklı tür parçacık vardır ve

bunlar asla aynı anda salınmaz.

but never together.

The very fast electron is known as a beta particle.

Çok hızlı elektronlar beta parçacığı olarak bilinir.

If you know a little bit about electrons, you may be thinking,

Elektronlar hakkında biraz bilginiz varsa, şöyle düşünebilirsiniz:

"What was the electron doing in the nucleus in the first place?"

"Elektronun çekirdeğin içinde ne işi vardı?"

The answer is there is a neutron in nucleus

Yanıt, çekirdekte bir nötron

spontaneously changed into a proton,

kendiliğinden bir protona dönüşür

which stayed behind,

ve geride kalır,

and the electron flew out as a beta particle.

elektron da bir beta parçacığı olarak salınır.

This is not what chemistry has taught us to expect.

Kimya bize bunu beklememizi öğretmemiştir.

The nucleus is supposed to be stable.

Çekirdeğin kararlı olması beklenir.

Neutrons don't change into protons.

Nötronlar protonlara dönüşmez.

Except, sometimes they do!

Ancak, bazen bunu yaparlar!

The other particle it emits spontaneously

Kararsız bir çekirdekten kendiliğinden yayımlanan

from an unstable nucleus is alpha.

diğer parçacık alfadır.

An alpha particle is 8,000 times more massive than beta,

Bir alfa parçacığı, betadan 8.000 kat ağır olup

and it's a bit slower.

biraz daha yavaştır.

Alpha is made from two protons and two neutrons.

Alfa, iki proton ile iki nötrondan oluşur.

Eğer tüm bu alfa parçacıklarını bir araya toplarsak,

If we trap all those alpha particles together,

we get helium gas.

helyum gazı elde ederiz.

Alpha is a helium nucleus.

Alfa helyumun çekirdeğidir.

Like the beta particle, you would not have expected

Beta parçacığı gibi, daha ağır bir çekirdeğin

a heavier nucleus to throw out helium.

helyum salması beklenmez.

But again, it happens,

Ancak, bu da olur

and the nucleus becomes a new element.

ve çekirdek yeni bir element hâline gelir.

So, is radioactivity useful or just dangerous?

Öyleyse, radyoaktivite yararlı mıdır yoksa zararlı mı?

Wherever you are sitting,

Her nerede olursa olsun, oturduğunuz yerin yakınlarında

it is quite likely that there is a device nearby

büyük olasılıkla bir alfa parçacık kaynağı

which contains a source of alpha particles:

içeren bir cihaz vardır:

a smoke detector.

Duman dedektörü.

The source is radioactive Americium.

İçindeki kaynak radyoaktif Amerikyumdur.

You are totally safe from these alpha particles,

Bu alfa parçacıkları tümüyle güvenlidir,

which cannot travel more than a few centimeters in air.

çünkü havada bir kaç santimden fazla ilerleyemezler.

Beta particles penetrate much farther

Beta parçacıkları, malzemelerin içinde

through materials than alpha can.

alfalardan çok daha fazla yol alabilir.

Radioactive atoms are used in medicine as traces,

Radyoaktif atomlar tıpta, hastada kimyasalların dolaştığı

to show where chemicals travel in the patient.

yerleri göstermek için iz olarak kullanılırlar.

Beta particles are emitted and have enough energy

Beta parçacıklarının bedenden çıkacak

to emerge from the body and be detected.

ve ölçülebilecek enerjileri vardır.

There is a third type of nuclear radiation:

Üçüncü bir tür nükleer radyasyon daha vardır:

gamma, which is not a particle at all.

Gama. Bunlar parçacık değildir.

It is an electromagnetic wave,

Mikrodalga veya ışık gibi

like microwaves, or light,

elektromanyetik bir dalga olup

but it is actually 1,000 times more energentic than visible light.

görünür ışıktan 1.000 kat daha enerjiktir.

Gamma rays may pass right through your body.

Gama ışınları vücut içinden geçebilir.

Gamma is used to zap the bacteria in fruit to increase its shelf life,

Gama, meyvelerin raf ömrünü uzatmak için bakterileri ve radyoterapide

or in radiotherapy to kill cancer cells.

kanser hücrelerini öldürmede kullanılır.

Radioactive substances get hot,

Radyoaktif maddeler ısınırlar ve

and this heat can be used to generate power.

bu ısı, güç üretiminde kullanılabilir.

This heat has been brought to you since space probes,

Bu ısı, uzay kapsüllerinde ve

and, in the past, in pacemakers for hearts.

geçmişte kalp pillerinde kullanılmıştır.

The more abruptly nuclear radiation is slowed down,

Nükleer radyasyon ne kadar ani yavaşlatılırsa

the more damage it does to the atoms it hits.

çarptığı atomlara o kadar hasar verir.

This is called ionization.

Buna iyonizasyon denir.

Alpha causes the most ionization as it crashes into other atoms

Diğer atomlara çarptığında iyonizasyona en fazla yol açanlar alfalar,

and gamma the least.

en az yol açanlar da gamalardır.

In humans, the most serious effect of radiation

İnsanlarda, radyasyonun en ciddi etkisi,

is the damage that it can cause to our DNA.

DNA üzerinde hasar yaratabilmesidir.

Although alpha cannot penetrate your skin,

Her ne kadar alfa derinize işleyemese de,

if you inhale or injest a radioactive nucleus,

eğer radyoaktif bir çekirdeği solur ya da yutarsanız,

the health consequences can be severe.

sağlığınıza çok tehlikeli etkileri olabilir.

Radioactivity is both useful and deadly,

Radyoaktivite hem yararlı hem de ölümcüldür.

but it is all around us as a background to the natural world.

Fakat doğal yaşamın arka planı olarak etrafımızı tümüyle sarmıştır.