Radioactivity: Expect the unexpected - Steve Weatherall

Phóng xạ: mong đợi những điểu bất ngờ - Steve Weatherall

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Huyen Truong Reviewer: Lê Anh

It is only in the last 100 or so years that human kind has understood

Chỉ trong vòng 100 năm mà loài người đã hiểu

that the nucleus of the chemical elements is not always fixed.

rằng những hạt nhân của những nguyên tố không phải lúc nào cũng cố định.

It can change spontaneously from one element to another.

Nó có thể thay đổi đột ngột từ nguyên tố này sang nguyên tố khác.

The name for this process is radioactivity.

Quá trình này được gọi là sự phóng xạ.

You probably already know something about the nucleus:

Bạn có thể đã biết vài điều về hạt nhân.

it's much tinier than the atom,

Nó nhỏ hơn nguyên tử rất nhiều.

it's made of particles called protons and neutrons,

Nó được cấu tạo từ các hạt gọi là proton và notron,

there are electrons orbiting around it.

còn electron xoay quanh nó.

And though the atoms can share or swap electrons when they bond together,

Và mặc dù các nguyên tử có thể chia sẻ hoặc trao đổi electron khi chúng liên kết,

the nuclei themselves never change.

thì hạt nhân vẫn không đổi.

Right?

Phải không?

Well, no.

Ừm, không.

Certain nuclei are not stable in that way.

Hạt nhân thực ra không ổn định như vậy.

This means they may change suddenly,

Có nghĩa là chúng có thể thay đổi đột ngột,

spontaneously.

không báo trước.

The radioactive nucleus flings out a small particle

Hạt nhân phóng xạ ném ra một hạt nhỏ

and transforms into another element, just like that.

và biến thành một nguyên tố khác, như vậy đó.

For example,

Ví dụ như,

the carbon nucleus can eject a fast-moving electron

hạt nhân Carbon có thể đẩy một electron có tốc độ cao

and turn into a nitrogen nucleus.

và biến thành hạt nhân Nitơ.

There are two different particles that can be emitted from radioactive nuclei,

Có loại 2 hạt khác nhau mà có thể bị bắn ra từ hạt nhân phóng xạ,

but never together.

nhưng không cùng lúc.

The very fast electron is known as a beta particle.

Electron tốc độ cao được gọi là hạt Beta.

If you know a little bit about electrons, you may be thinking,

Nếu bạn biết chút ít về electron, bạn có thể tự hỏi,

"What was the electron doing in the nucleus in the first place?"

"electron đã làm gì trong hạt nhân lúc đầu?"

The answer is there is a neutron in nucleus

Câu trả lời là có một notron trong hạt nhân

spontaneously changed into a proton,

đã biến đổi đột ngột thành một proton,

which stayed behind,

hạt mà ở lại phía sau,

and the electron flew out as a beta particle.

và electron bắn ra là hạt beta.

This is not what chemistry has taught us to expect.

Đây không phải là thứ hoá học dạy ta như đã mong đợi.

The nucleus is supposed to be stable.

Hạt nhân được cho là bền.

Neutrons don't change into protons.

Nơtron không biến đổi thành proton.

Except, sometimes they do!

Trừ khi, đôi khi chúng là vậy!

The other particle it emits spontaneously

Những hạt khác bị bắn ra đột ngột

from an unstable nucleus is alpha.

từ hạt nhân không bền là hạt alpha.

An alpha particle is 8,000 times more massive than beta,

1 hạt alpha nặng gấp 8000 lần hạt beta,

and it's a bit slower.

và nó chậm hơn một chút.

Alpha is made from two protons and two neutrons.

Hạt alpha được cấu tạo từ 2 proton và 2 nơtron.

If we trap all those alpha particles together,

Nếu ta nhốt những hạt alpha với nhau,

we get helium gas.

ta sẽ có khí Heli.

Alpha is a helium nucleus.

Hạt alpha là hạt nhân Heli.

Like the beta particle, you would not have expected

Giống như hạt beta, bạn sẽ không ngờ

a heavier nucleus to throw out helium.

1 hạt nhân nặng hơn phát ra Heli.

But again, it happens,

Nhưng, lần nữa, chúng vẫn xảy ra,

and the nucleus becomes a new element.

và hạt nhân trở thành một nguyên tố mới.

So, is radioactivity useful or just dangerous?

Vậy, phóng xạ có ích hay chỉ nguy hiểm thôi?

Wherever you are sitting,

Bất cứ khi nào bạn ngồi,

it is quite likely that there is a device nearby

gần như luôn có một thiết bị gần đó

which contains a source of alpha particles:

chứa nguồn của hạt alpha:

a smoke detector.

máy dò khói.

The source is radioactive Americium.

Nguồn đó là nguyên tố phóng xạ Americium.

You are totally safe from these alpha particles,

Bạn hoàn toàn an toàn trước những hạt alpha này,

which cannot travel more than a few centimeters in air.

hạt mà không thể đi quá vài cm trong không khí.

Beta particles penetrate much farther

Hạt beta có thể đi xa hơn nhiều

through materials than alpha can.

xuyên qua những vật liệu mà hạt alpha xuyên qua được.

Radioactive atoms are used in medicine as traces,

Nguyên tử phóng xạ được dùng trong dược học như những dấu vết,

to show where chemicals travel in the patient.

đánh dấu nơi hoá chất tới trong người bệnh nhân.

Beta particles are emitted and have enough energy

Hạt beta được phát ra và có đủ năng lượng

to emerge from the body and be detected.

để đỉ ra ngoài cơ thể và được phát hiện.

There is a third type of nuclear radiation:

Còn có loại phóng xạ thứ 3 nữa:

gamma, which is not a particle at all.

gamma, loại mà không phải là hạt.

It is an electromagnetic wave,

Nó là một sóng điện từ,

like microwaves, or light,

như vi sóng, hoặc ánh sáng,

but it is actually 1,000 times more energentic than visible light.

nhưng thực ra mạnh hơn 1000 lần so với ánh sáng nhìn thấy.

Gamma rays may pass right through your body.

Tia Gamma có thể xuyên qua cơ thể chúng ta.

Gamma is used to zap the bacteria in fruit to increase its shelf life,

Gamma được dùng để loại bỏ vi khuẩn trong trái cây để tăng hạn sử dụng của chúng,

or in radiotherapy to kill cancer cells.

hoặc trong xạ trị để loại bỏ tể bào ung thư.

Radioactive substances get hot,

Những chất phóng xạ thường nóng,

and this heat can be used to generate power.

và sức nóng này có thể được dùng để tạo ra năng lượng.

This heat has been brought to you since space probes,

Lượng nhiệt này được mang tới cho bạn từ việc thăm dò vũ trụ,

and, in the past, in pacemakers for hearts.

và, trong quá khứ, máy tạo nhịp tim.

The more abruptly nuclear radiation is slowed down,

Hạt nhân phóng xạ chậm lại càng đột ngột

the more damage it does to the atoms it hits.

thì nó càng gây nhiều thiệt hại cho nguyên tử nó va phải.

This is called ionization.

Đây được gọi là sự ion hoá.

Alpha causes the most ionization as it crashes into other atoms

Hạt alpha gây ra nhiều sự ion hoá nhất khi nó va phải những nguyên tử khác

and gamma the least.

còn tia gamma gây ra ít nhất.

In humans, the most serious effect of radiation

Trong cơ thể người, hậu quả nghiêm trọng nhất của phóng xạ

is the damage that it can cause to our DNA.

là sự tổn thương nó gây ra cho ADN của chúng ta.

Although alpha cannot penetrate your skin,

Mặc dù hạt alpha không thể xuyên qua da bạn,

if you inhale or injest a radioactive nucleus,

nếu bạn hít hay nuốt phải 1 hạt nhân phóng xạ,

the health consequences can be severe.

những hậu quả về sức khoả có thể rất nghiêm trọng.

Radioactivity is both useful and deadly,

Phóng xạ vừa hữu dụng lại vừa nguy hiểm,

but it is all around us as a background to the natural world.

nhưng nó luôn ở quanh ta như nền tảng của giới tự nhiên.