Radioactivity: Expect the unexpected - Steve Weatherall

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Tłumaczenie: Małgorzata Ciborska Korekta: Ola Królikowska

It is only in the last 100 or so years that human kind has understood

Minęło zaledwie sto lat, od kiedy ludzkość zrozumiała,

that the nucleus of the chemical elements is not always fixed.

że jądro pierwiastków chemicznych nie zawsze jest stałe.

It can change spontaneously from one element to another.

Może samoistnie zmieniać się z jednego pierwiastka w inny.

The name for this process is radioactivity.

Ten proces to promieniotwórczość.

You probably already know something about the nucleus:

Pewnie wiecie już coś o jądrze.

it's much tinier than the atom,

Jest o wiele mniejsze niż atom,

it's made of particles called protons and neutrons,

składa się z protonów i neutronów,

there are electrons orbiting around it.

a wokół niego krążą elektrony.

And though the atoms can share or swap electrons when they bond together,

Atomy mogą podczas wiązań dzielić się i wymieniać elektronami,

the nuclei themselves never change.

ale samo jądro się nie zmienia.

Right?

Zgadza się?

Well, no.

Niekoniecznie.

Certain nuclei are not stable in that way.

Stan niektórych jąder nie jest trwały.

This means they may change suddenly,

Oznacza to, że mogą one przemienić się nagle i samoistnie.

spontaneously.

The radioactive nucleus flings out a small particle

Jądro radioaktywne wyrzuca z siebie cząsteczkę

and transforms into another element, just like that.

i zmienia się w jądro innego pierwiastka.

For example,

Na przykład jądro węgla może wyrzucić szybko poruszający się elektron

the carbon nucleus can eject a fast-moving electron

and turn into a nitrogen nucleus.

i przemienić się w jądro azotu.

There are two different particles that can be emitted from radioactive nuclei,

Radioaktywne jądro może emitować dwa różne rodzaje cząsteczek,

but never together.

ale nie w tym samym czasie.

The very fast electron is known as a beta particle.

Bardzo szybki elektron to cząstka beta.

If you know a little bit about electrons, you may be thinking,

Jeśli wiecie coś o elektronach, pewnie zadajecie sobie pytanie,

"What was the electron doing in the nucleus in the first place?"

co w ogóle elektron robił w jądrze?

The answer is there is a neutron in nucleus

W jądrze znajduje się neutron

spontaneously changed into a proton,

samoistnie przekształcający się w proton,

which stayed behind,

który pozostaje w miejscu,

and the electron flew out as a beta particle.

a elektron wylatuje jako cząsteczka beta.

This is not what chemistry has taught us to expect.

Nie tego uczyli nas na chemii.

The nucleus is supposed to be stable.

Jądro powinno być stałe.

Neutrons don't change into protons.

Neutrony nie zmieniają się w protony.

Except, sometimes they do!

Tyle że czasem się jednak zmieniają!

The other particle it emits spontaneously

Druga cząstka samoistnie emitowana

from an unstable nucleus is alpha.

przez niestabilne jądro to alfa.

An alpha particle is 8,000 times more massive than beta,

Masa cząstki alfa jest osiem tysięcy razy większa od masy cząstki beta

and it's a bit slower.

i nieco wolniejsza.

Alpha is made from two protons and two neutrons.

Cząstka alfa składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów.

Jeśli zbierzemy wszystkie cząstki alfa razem,

If we trap all those alpha particles together,

we get helium gas.

uzyskamy hel.

Alpha is a helium nucleus.

Alfa jest jądrem helowym.

Like the beta particle, you would not have expected

Tak jak w przypadku cząstki beta nie spodziewalibyśmy się,

a heavier nucleus to throw out helium.

że cięższe jądro będzie wyrzucało hel.

But again, it happens,

Tak się jednak dzieje,

and the nucleus becomes a new element.

a jądro staje się nowym pierwiastkiem.

So, is radioactivity useful or just dangerous?

Promieniotwóczość jest pożyteczna czy niebezpieczna?

Wherever you are sitting,

Nieważne, gdzie jesteście.

it is quite likely that there is a device nearby

Prawdopodobnie w pobliżu jest urządzenie

which contains a source of alpha particles:

zawierające źródło cząstek alfa,

na przykład wykrywacz dymu.

a smoke detector.

The source is radioactive Americium.

Źródłem jest promieniotwórczy ameryk.

Nie grozi wam działanie cząstek alfa,

You are totally safe from these alpha particles,

which cannot travel more than a few centimeters in air.

które w powietrzu nie mogą przebyć odległości większej niż kilka centymetrów.

Beta particles penetrate much farther

Cząstki beta przenikają znacznie dalej

through materials than alpha can.

przez materię niż cząstki alfa.

Radioactive atoms are used in medicine as traces,

Atomy promieniotwórcze wykorzystywane są w medycynie

to show where chemicals travel in the patient.

do badania przemieszczania się substancji chemicznych w organizmie.

Beta particles are emitted and have enough energy

Cząstki beta są emitowane i mają tyle energii,

to emerge from the body and be detected.

że po wydostaniu się z ciała mogą zostać wykryte.

There is a third type of nuclear radiation:

Jest też trzeci rodzaj promieniowania jądrowego,

gamma, which is not a particle at all.

czyli gamma, które wcale nie jest cząstką.

It is an electromagnetic wave,

To fala elektromagnetyczna

like microwaves, or light,

jak mikrofale czy światło,

but it is actually 1,000 times more energentic than visible light.

ale ma tysiąc razy większą energię niż światło widzialne.

Gamma rays may pass right through your body.

Promienie gamma mogą przejść na wskroś przez ciało.

Gamma is used to zap the bacteria in fruit to increase its shelf life,

Wykorzystywane są do zabijania bakterii w owocach, żeby wydłużyć ich przydatność,

or in radiotherapy to kill cancer cells.

albo w radioterapii do niszczenia komórek rakowych.

Radioactive substances get hot,

Substancje radioaktywne nagrzewają się,

and this heat can be used to generate power.

a ciepło można wykorzystywać do generowania mocy.

This heat has been brought to you since space probes,

Obecnie stosuje się je w sondach kosmicznych,

and, in the past, in pacemakers for hearts.

a dawniej też w rozrusznikach serca.

The more abruptly nuclear radiation is slowed down,

Im gwałtowniej zwalnia promieniowanie jądrowe,

the more damage it does to the atoms it hits.

tym bardziej niszczy ono uderzane atomy.

This is called ionization.

Ten proces to jonizacja.

Alpha causes the most ionization as it crashes into other atoms

Przy uderzaniu o inne atomy cząstki alfa powodują największą jonizację,

and gamma the least.

a cząstki gamma najmniejszą.

In humans, the most serious effect of radiation

Najpoważniejszym skutkiem promieniowania dla ludzi

is the damage that it can cause to our DNA.

jest uszkodzenie DNA.

Although alpha cannot penetrate your skin,

Cząstki alfa nie mogą przejść przez skórę,

ale jeśli jądro promieniotwórcze

if you inhale or injest a radioactive nucleus,

dostanie się do układu pokarmowego lub oddechowego,

the health consequences can be severe.

skutki mogą być poważne.

Radioactivity is both useful and deadly,

Promieniotwórczość jest zarówno użyteczna, jak i śmiertelna.

but it is all around us as a background to the natural world.

Otacza nas, tworząc tło świata naturalnego.