Sarah Kurnick: "Aliens built the pyramids" and other absurdities of pseudo-archaeology | TED

Transcriber:

Translator: Dinh Lieu Vu Reviewer: Nhị Khánh Trần

Vài năm trước, tôi ngồi kế bên một người lạ trên máy bay

và anh ta hỏi tôi làm nghề gì.

Tôi trả lời mình là nhà khảo cổ học chuyên nghiên cứu nền văn minh người Maya.

A few years ago, a stranger sitting next to me on a plane,

“Wow, tôi cũng thích khảo cổ”

asked what I did for a living.

và anh ấy bảp bản thân rất hào hứng khi nghe những khám phá mới.

I told him that I'm an archeologist and I study the ancient Maya.

Còn nữa, anh ấy nghĩ rằng thật đáng kinh ngạc

He said, "Wow, I love archeology,"

khi người ngoài hành tinh từ hành tinh Nibiru xuống Trái Đất

and told me how excited he gets when hearing about new finds.

và xây dựng nền văn minh Sumer cổ đại tại vùng đất Mesopotamia.

Then he told me how amazing it is

that aliens from the planet Nibiru had come to Earth

Tôi có nhiều cuộc trò chuyện như vậy ngay cả trên máy bay,

and established the ancient Sumerian culture in Mesopotamia.

trong tiệm sách hay tại quán bar.

Nhiều người muốn trò chuyện với tôi về ngụy khảo cổ học

I have these conversations a lot on planes,

- một thứ gì đó giống với khảo cổ học, nhưng lại không phải.

in bookstores and in bars.

People want to talk with me about pseudoarcheology,

Nó nói những điều phi lý về quá khứ của loài người,

something that seems like archeology, but isn't.

kiểu như người ngoài hành tinh xây dựng kim tự tháp

It involves making wild and unproven claims about the human past,

hay những người còn sống sót khi lục địa Atlantis biến mất

đã phát minh chữ tượng hình Ai Cập.

things like aliens built the pyramids

Hiện nay, hầu hết chúng ta đều biết những tuyên bố trên là vô căn cứ

or survivors from the lost continent of Atlantis

nói thẳng ra là rất vô lý.

invented hieroglyphic writing.

Tuy nhiên nó lại có mặt ở khắp nơi

Now, most of us know that claims like these are unfounded

trên truyền hình, phim ảnh và sách vở.

and frankly absurd.

Yet they're everywhere.

Phim bộ nhiều phần “Ancient Aliens” của kênh History Channel,

They're on TV shows, in movies and in books.

hiện đã có đến 15 phần,

hay bộ phim mới nhất của Indiana Jones

Think of the History Channel series "Ancient Aliens,"

về Vương Quốc Sọ Người,

currently in its 15th season,

hoặc quyển sách kinh điển của Erich Von Däniken -

or of the most recent Indiana Jones movie

“Chariots of the Gods” (tạm dịch “Cỗ xe của các vị thần”)

about the Kingdom of the Crystal Skull,

Và câu hỏi ở đây là “Ai lại thèm tìm xem nó có đúng không?”

or Erich von Däniken’s classic book “Chariots of the Gods?”

Nó chỉ mang tính giải trí thôi mà, phải chứ?

“Sẽ thú vị thế nào nếu biết thêm về thế giới nhỉ?”

Here's the crucial question. Who cares?

Tôi không hề nghĩ vậy?

It's just entertainment, right?

Thuyết ngụy khảo cổ thường nói về nạn phân biệt chủng tộc và bài ngoại

Isn't it a nice escape from reality and a fun way to think about the world?

và những hình thức giải trí khác, nó ảnh hưởng rõ rệt đến văn hóa của ta.

It's not.

Most pseudoarcheology is racist and xenophobic

Tôi sẽ đưa ra một ví dụ.

and like other forms of entertainment, it influences our culture in real ways.

Các nhà ngụy khảo cổ thường cho rằng

những nền văn minh như Ai Cập cổ hay Maya cổ

Let me give you an example.

It's common to hear pseudoarcheologists claim

đạt được những thành tựu đáng kinh ngạc,

chỉ khi họ nhận được trợ giúp từ các thế lực như người ngoài hành tinh

that groups like the ancient Egyptians or the ancient Maya

hoặc người Atlantis.

accomplished incredible things,

Nhưng lại hiếm khi nghe được từ những người ngụy khảo cổ kia

but only with the help of outside groups, like aliens or people from Atlantis.

đó là người La Mã xây dựng nên Đấu trường La Mã

What you rarely hear is pseudoarcheologists claiming

hay người Hi Lạp đã xây nên Đền Parthenon.

Tại sao vậy?

that, say, Romans had help building the Colosseum

Theo những người ngụy khảo cổ,

người Châu Âu có thể đạt được thành tựu to lớn bằng chính sức của họ

or that Greeks had help building the Parthenon.

trong khi người ở châu lục khác phải nhờ sự giúp đỡ từ bên ngoài.

Why is that?

For pseudoarcheologists

Europeans could have accomplished their feats on their own,

Những tuyên bố như vậy không những công kích

mà còn nghe rất xúc phạm.

but non-Europeans must have had outside guidance.

Và còn nhiều ví dụ khác

Claims like these are not just outrageous.

cho thấy ngụy khảo cổ học ủng hộ thuyết người da trắng thượng đẳng,

They are offensive.

Here and in so many other instances,

chê những ai không phải là người Châu Âu

và chối bỏ những thành tựu mà tổ tiên họ đạt được.

pseudoarcheology sustains myths of white supremacy,

Tôi đã dành ra 12 mùa hè

disparages non-Europeans

đi thực tế để nghiên cứu về khảo cổ tại vùng đất của người Maya xưa.

and discredits their ancestors' achievements.

Vài năm về trước,

tôi đến và ở trong một ngôi làng nhỏ dọc theo biên giới Belize - Guatemala.

I've spent the last 12 summers

doing archeological fieldwork in the Maya area.

Ngày qua ngày tôi toàn ở trong phòng nghiên cứu,

bắt đầu quan sát tỉ mỉ những mảnh gốm tí hon, màu nâu bị ăn mòn.

Several years back,

I was staying in a small village along the Belize–Guatemala border.

Có một người đàn ông Maya sống bên đường bằng nghề chạm khắc những viên đá phiến

I spent day after day in the lab,

staring at tiny, brown, eroded pieces of ceramics.

và bán cho du khách.

Ông ấy thường nghỉ tay sau một hồi làm việc để trò chuyện.

The Maya man who lived across the street made slate carvings to sell to tourists.

Và một ngày kia ông ấy mang theo một phiến đá điêu khắc như trên hình.

He'd stop by every once in a while to chat.

Bức họa đã được khắc trên nắp quan tài của vị vua Pakal người Maya

And one day he brought over a slate carving,

khi ông băng hà vào năm 683 sau Công Nguyên.

and it was this image.

The image carved into the sarcophagus lid of the Maya king Pakal

Bức họa quả thật rất ấn tượng và kỳ công.

Nó thể hiện một vị vua đã băng hà thoát ra khỏi âm phủ

around his death in 683 AD.

This image is incredible and it's complex.

và tái sinh thành một vị thần.

Chính giữa bức họa là một cái cây, được vẽ cách điệu,

It shows the deceased king rising from the jaws of the underworld

mọc lên từ âm phủ

vượt qua cảnh giới trần gian để đến cõi thiên giới.

to be reborn as a deity.

In the center is a stylized world tree

Xung quanh rìa là đường viền có hình Mặt trời, Mặt trăng và các vì sao.

that extends from the underworld

through the realm of the living into the upper world.

Tôi hứng thú nói với ông ấy

Around the edges is a sky band with symbols for the sun, moon and stars.

về tôn giáo Maya cổ đại, ngành vũ trụ học

và nghiên cứu hình tượng của người Maya.

I was so excited to talk with my neighbor

Tuy nhiên, ông ấy lại muốn nói về

about ancient Maya religion, cosmology and iconography.

một tập phim “Ancient Aliens” - Người ngoài hành tinh cổ đại -

mà mình đã xem.

Một tập phim về người Maya.

Instead, he wanted to talk

Và anh ấy bảo rằng bức họa vẽ một phi hành gia

about an "Ancient Aliens" episode he had seen.

đang ngồi trong phòng điều khiển của một tên lửa.

The one about the Maya.

And he told me that this image was of an astronaut

Tôi khá sốc.

Thay vì trầm trồ thán phục tổ tiên

at the controls of a rocket ship.

anh ấy ngưỡng mộ người ngoài hành tinh.

I was shocked.

Anh ấy nói ngày nào đó

Instead of marveling at his own ancestors,

anh muốn tặng bức điêu khắc cho Erich von Däniken

he was in awe of a fictional alien.

cha đẻ của hiện tượng người ngoài hành tinh cổ đại.

He even told me that one day,

Ngụy khảo cổ không chỉ gây hại cho người bản địa,

he hoped to give this carving to Erich von Däniken,

father of the ancient aliens phenomenon.

thường là người Maya,

mà có hại đến cả người quan tâm về nó.

Pseudoarcheology undoubtedly harms its subjects,

Nó có hại cho mọi người.

often Indigenous people, like the Maya,

Như các hình thức phân biệt chủng tộc,

ngụy khảo cổ cổ vũ sự bất bình đẳng

but it also harms its viewers.

ngăn cản chúng ta ngưỡng mộ và học hỏi các nền văn minh của nhân loại.

It harms all of us.

Like other forms of racism,

it exacerbates inequality

Điều thực sự đáng sợ là

ngụy khảo cổ chỉ là một phần nhỏ trong một vấn đề lớn hơn nữa.

and prevents us from appreciating and benefiting from human diversity.

Nó chỉ là một ví dụ cho việc nhiều người cố tình hiểu sai lịch sử,

What's really scary

is that pseudoarcheology is a small part of a much bigger problem.

hoặc thay đổi sự thật về lịch sử và khảo cổ.

It's just one example of people getting history wrong on purpose,

Vì sao có người muốn làm vậy?

of people knowingly changing historical and archeological facts.

Thông thường quá khứ thay đổi

để biện minh cho sự phân biệt chủng tộc hiện nay

Why would anybody do that?

hoăc là thay thế bằng một phiên bản khác tốt hơn,

Often, the past is knowingly changed

either to justify racism in the present

một phiên bản mà chúng ta đều tự hào.

Sáu năm về trước,

or to present a nicer version of history,

Jefferson County ở Colorado đã gây tranh cãi

a version of history that we can all take pride in.

vì cách dạy lịch sử về nước Mĩ của mình cho học sinh trung học phổ thông.

Six years ago,

Jefferson County, Colorado became a battleground

Chương trình học Advanced Placement (một loại lớp nâng cao ở Mỹ) đã thêm

over how to teach American history to high school students.

những thông tin như loại bỏ tái định cư của người Mỹ da đỏ đến các khu bảo tồn

The Advanced Placement curriculum had been expanded

và sự mất cân băng kinh tế đang gia tăng mạnh mẽ.

to include things like the removal of Native Americans to reservations

Những thành viên ban giám hiệu nhà trường tại địa phương đã thất vọng.

and the rise of extreme economic inequality.

Họ đã phản đối quyết liệt về những sự thay đổi

và cho rằng chương trình học mới

Members of the local school board were upset.

không đủ để thúc đẩy chủ nghĩa tư bản hay chủ nghĩa nô lệ của Mỹ.

They vigorously protested the changes,

arguing that the new curriculum

Hiện nay chúng ta đang ở giữa một cuộc tranh luận nảy lửa

didn't do enough to promote capitalism or American exceptionalism.

về những tượng đài công cộng tới những con số gây tranh cãi.

Như tượng đài của Robert E. Lee và Christopher Columbus.

Right now we are in the midst of a heated debate

over public monuments to controversial figures.

Chúng ta có nên giữ lại,

phá hủy hay đưa những tượng đài này vào bảo tàng

People like Robert E. Lee and Christopher Columbus.

và điều gì sẽ xảy ra với những người phản đối

Should these monuments be left as they are,

và bôi nhọ những tượng đài này?

destroyed or put in museums

Liệu họ có nên được tán dương vì giúp bóc trần những da trắng thượng đẳng?

and what should happen to the protestors

who deface these monuments?

Hay họ nên bị trừng phạt vì tính hiếu chiến và vi phạm luật pháp?

Should they be praised for helping debunk myths of white supremacy?

Chúng ta làm gì trong những hoàn cảnh như vậy?

Or should they be punished for vigilantism and lawlessness?

Với tôi,

những cuộc tranh luận về chương trình giảng dạy lịch sử và di tích công cộng

What do we make of scenes like this?

đều mang những thông điệp tương tự nhau.

For me,

Đầu tiên, quá khứ là chính trị.

debates about history curricula and public monuments

Điều mà ta chọn để nhớ và quên

suggest similar messages.

liên đới trực tiếp tới những mối quan ngại chính trị đương thời.

First, the past is political.

Thứ hai, chúng ta cần cân nhắc ai là đại diện cho quá khứ,

What we choose to remember and forget

và ai là người lựa chọn nội dung cho sách giáo khoa lịch sử

relates directly to current political concerns.

và chủ đề về các di tích công cộng.

Second, we need to consider who presents the past,

Thử hình dung cách chúng ta hiểu về lịch sử có lẽ sẽ khác

who chooses the content of history textbooks

nếu nó được truyền tải với ý định làm suy yếu sự thật lịch sử

and the subject matter of public monuments.

thay vì củng cố nó.

Ta có thể giúp cuộc chiến phân biệt chủng tộc và sự bài ngoại ngày nay

Imagine how our understanding of history might be different

if it was told by the marginalized,

bằng việc thay đổi cách chúng ta nghĩ về quá khứ.

rather than the powerful.

Các nhà khảo cổ học cần làm hai việc.

We can help combat racism and xenophobia today

Đầu tiên, họ cần tạo một kỉ luật giúp hòa nhập mọi người.

by changing how we think about the past.

Archeologists need to do two things.

Ta cần làm việc với hậu duệ của thế hệ mà chúng ta nghiên cứu.

First, we need to make our discipline more inclusive.

Công việc của Richard Leventhal tại Tihosuco, ở Mexico

We need to work with and for the descendants of the people we study.

là một cách chơi chữ mang tính đột phá.

Hơn một thế kỉ trước, các nhà khảo cổ học nước ngoài đã khám phá ra khu vực Maya

Richard Leventhal's work at Tihosuco, Mexico

is groundbreaking, pun intended.

và khai quật những điều thú vị.

For over a century, foreign archeologists have traveled to the Maya area

Hầu hết đều là những ngôi đền và các kim tự tháp.

Leventhal có một cách tiếp cận khác.

to excavate the things they thought were interesting.

Khi anh ấy hỏi

những người Maya đương đại ở Tihosuco

Mostly temples and pyramids.

điều gì khiến họ cảm thấy thích thú

Leventhal took a different approach.

hóa ra họ chẳng quan tâm nhiều đến các ngôi đền và kim tự tháp.

Instead he asks

the contemporary Maya of Tihosuco

what they thought was interesting,

Họ chỉ thích thú với Lâu Đài Chiến Tranh,

một cuộc nổi dậy lớn mà nhiều người Maya thời kì thực dân không hề biết.

and it turns out they didn't particularly care about temples or pyramids.

They were interested in the Caste War,

Thứ hai, ta cần khiến khảo cổ học dễ tiếp cận hơn.

a major but understudied colonial period Maya rebellion.

Lần cuối tôi bước vào tiệm sách,

Second, we need to make archeology more accessible.

để tìm những cuốn sách khảo cổ học.

Người bán hàng đưa tôi tới một nơi có gắn biển

The last time I walked into a bookstore,

“Những bí ẩn cổ đại và kiến thức đã mất”.

I asked where I could find the archeology books.

Ở đó có những cuốn sách kiểu như “Những trải nghiệm ngoài hành tinh.”

The clerk took me to a section labeled "Ancient Mysteries and Lost Knowledge."

Và đó là điều thực sự ngớ ngẩn

It had books with titles like "Extraplanetary Experiences."

về khảo cổ học,

khảo cổ học được dựa trên những thực tế khoa học

And what is absolutely absurd about this

và hoàn cảnh lịch sử, đó mới là điều hấp dẫn.

is that real archeology,

Bạn chẳng cần đến người ngoài hành tinh

archeology based in scientific facts and historical context, is fascinating.

để thêm phần thú vị.

Điều này phụ thuộc vào các nhà khảo cổ học

bằng việc tìm cách tiếp cận mới nhằm chia sẻ kiến thức tới công chúng.

You don't need aliens to make it interesting.

It's up to us archeologists

Và điều này từng là một chuẩn mực.

Vào năm 1950, từng có một chương trình truyền hình của CBS

to find new ways to share our work with the public.

được gọi là “Thế Giới có gì?”

And this used to be the norm.

Người dẫn chương trình sẽ mang đến một vật thể, do con người làm ra

In the 1950s, there was a game show on CBS called "What in the World?"

và người chơi sẽ cố gắng hình dung

đó là gì và nguồn gốc của nó.

The host would present an object, an artifact,

Chương trình rất hài hước và thú vị

and the archeologist contestants would try to figure out

đồng thời giới thiệu cho khán giả những nền văn hóa khác nhau

what this thing was and where it was from.

của con người.

The show was funny and interesting

Bắt đầu từ giữa tới cuối thập niên 1960,

and exposed viewers to the diversity of human cultures.

ngành khảo cổ học đã thay đổi trọng tâm.

Thay vì tập trung vào sự chú ý của công chúng,

Beginning in the mid-to-late 1960s,

các nhà khảo cổ học bắt đầu làm việc cùng nhau

archeology changed focus.

để chuyên môn hóa ngành này.

Instead of concentrating on public engagement,

Một khía cạnh khác,

giờ chúng ta có những thứ như phân tích Bayes về niên đại của carbon phóng xạ

archeologists began working together to professionalize the discipline.

và những phương pháp tiếp cận lý thuyết, kiểu như chủ nghĩa vật chất mới.

On the plus side,

we now have things like Bayesian analysis of radiocarbon dates

Nhưng trong quá trình phát triển,

ngành khảo cổ học đã không còn quan tâm đến khán giả.

and theoretical approaches, like the new materialisms.

Những chương trình như “Thế Giới có gì?” chẳng còn chiếu nhiều

But in the process,

và ngụy khảo cổ học xuất hiện để lấp đầy khoảng trống đó.

archeology left the public behind.

Shows like “What in the World?” became less common

Nhưng chúng ta có thể cùng nhau thay đổi cách mọi người nghĩ về quá khứ.

and pseudoarcheology emerged to fill the void.

Khi bạn thấy một tuyên bố của ngụy khảo cổ học,

But we can all contribute to changing how we think about the past.

hãy hoài nghi và nhận thức rằng nếu bạn đăng bài viết về Atlantis,

When you see a pseudoarcheological claim,

viết về người ngoài hành tinh cổ đại

hay gửi một clip lấy từ một chương trình TV ngụy khảo cổ,

be skeptical and know that if you post about Atlantis,

ngay cả khi bạn không cố ý,

tweet about ancient aliens

bạn vẫn có thể đang cổ vũ cho sự phân biệt chủng tộc và bài trừ.

or forward a clip from a pseudoarcheology TV show,

Biết rằng quá khứ vẫn tồn tại.

even if it's not your intention,

Đó là chính trị,

you may be promoting racism and xenophobia.

nó luôn thay đổi

và ảnh hưởng cách tích cực tới cuộc sống hằng ngày của chúng ta.

Also know that the past is alive.

It is political,

Vậy nên lần tới khi xem kênh lịch sử,

it is ever-changing

and it influences our daily lives in meaningful ways.

đọc một cuốn sách khảo cổ học

hay xem một di tích công cộng,

So the next time that you watch the History Channel,

hãy nhớ rằng mọi phát biểu về quá khứ

read an archeology book

chính là lời tuyên bố có tác động mạnh tới hiện tại.

or view a public monument,

Cảm ơn mọi người.

remember that every statement about the past

is a powerful statement about the present.

Thank you.