Jennifer 8. Lee: Who was General Tso? and other mysteries of

Jennifer 8. Lee truy tìm Đại tướng Tso

Translator: Quyen Hoang Reviewer: Thach Thao Nguyen Phuc

There are more Chinese restaurants in this country

Có nhiều nhà hàng Trung Quốc trên đất nước này

than McDonald's, Burger King, Kentucky Fried Chicken and Wendy's, combined --

hơn là tất cả McDonald's, Burger King, Kentucky Fried Chicken, và Wendy's công lại

40,000, actually.

Chính xác là 40,000 nhà hàng.

Chinese restaurants have played an important role in American history,

Nhà hàng Trung Quốc đóng vai trò rất quan trọng trong lịch sử nước Mĩ.

Ví dụ như

as a matter of fact.

Cơn khủng hoảng tên lửa Cuba đã được giải quyết

The Cuban missile crisis was resolved in a Chinese restaurant

trong một nhà hàng Trung Quốc

tên là Yenching Palace ở Washington, D.C.,

called Yenching Palace in Washington, DC,

Đáng tiếc là nó đã bị đóng cửa

which unfortunately is closed now,

and about to be turned into Walgreen's.

và sắp sửa biến thành Walgreen's.

And the house where John Wilkes Booth

Ngoài ra, căn nhà nơi John Wilkes Booth

từng chuẩn bị kế hoạch ám sát Abraham Lincoln

planned the assassination of Abraham Lincoln

hiện nay cũng là một nhà hàng Trung Quốc

is also now a Chinese restaurant called Wok and Roll,

tên là Wok 'n Roll (Chảo và Nem), trên phố H ở Washington.

on H Street in Washington.

(Laughter)

(Tiếng cười)

And it's not completely gratuitous,

Và điều đó cũng không hẳn là vô lí

because "wok" and "roll" -- Chinese food and Japanese foods,

bởi vì chảo và nem -

đồ ăn Trung Quốc và đồ ăn Nhật Bản,

so it kind of works out.

nên nó cũng có thể hiểu được.

And Americans love their Chinese food so much,

Và người Mĩ đã yêu đồ Trung Quốc đến mức

they've actually brought it into space.

họ đã mang nó vào vũ trụ.

NASA, for example, serves thermostabilized sweet-and-sour pork

Ví dụ như NASA phục vụ thịt lợn sốt chua ngọt đã được xử lí nhiệt

on its shuttle menu for its astronauts.

cho các phi hành gia trên chuyến tàu vũ trụ của họ.

So, let me present the question to you:

Vì thế, hãy cho phép tôi đặt câu hỏi này:

If our benchmark for Americanness is apple pie,

Nếu điểm nổi bật nhất trong đặc điểm của Mĩ là bánh táo,

you should ask yourself: how often do you eat apple pie,

thì bạn nên tự hỏi

bạn có thường xuyên ăn bánh táo không,

so với số lần bạn ăn đồ Trung Quốc. Phải không?

versus how often do you eat Chinese food?

(Laughter)

(Tiếng cười)

And if you think about it,

Và nếu bạn nghĩ về nó

thì có rất nhiều thức ăn mà bạn nghĩ

a lot of the foods that we or Americans think of as Chinese food

hay chúng tôi, hay người Mĩ nghĩ rằng đó là đồ ăn Trung Quốc

are barely recognizable to Chinese.

lại rất xa lạ với người Trung Quốc

For example: beef with broccoli, egg rolls, General Tso's Chicken,

ví dụ như: thịt bò với súp lơ xanh, gỏi trứng, thịt gà của đại tướng Tso

fortune cookies, chop suey, the take-out boxes.

bánh qui may mắn, chop suey, hay những hộp thức ăn để mang đi.

For example, I took a whole bunch of fortune cookies back to China,

Ví dụ như, có lần tôi mang một mẻ bánh qui may mắn về Trung Quốc,

gave them to Chinese to see how they would react.

và đưa chúng cho những người Trung Quốc để xem phản ứng của họ.

Cái gì đây?

[What is this?]

[Should I try it?]

Tôi có nên thử chúng không?

[Try it!]

Thử đi mà!

[What is this called?]

Nó gọi là gì nhỉ?

[Fortune cookie.]

Bánh qui may mắn.

(Laughter)

[There's a piece of paper inside!]

Có 1 mảnh giấy ở bên trong này!

(Tiếng cười)

(Laughter)

[What is this?]

Đây là gì?

[You've won a prize!]

Bạn đã chúng thưởng!

[What is this?]

Nó là gì?

[It's a fortune!]

Chính là may mắn đấy!

Ngon quá

[Tasty!]

So where are they from?

Này, nó từ đâu đến thế?

The short answer is, actually, they're from Japan.

Câu trả lời ngắn gọn là thật ra chúng đến từ Nhật Bản

Và ở ngoại ô Kyoto,

And in Kyoto, outside, there are still small family-run bakeries

vẫn còn những lò nướng bánh nhỏ của gia đình

làm ra bánh qui may mắn,

that make fortune cookies, as they did over 100 years ago,

như họ đã làm từ hơn 100 năm trước,

30 years before fortune cookies were introduced in the United States.

30 năm trước khi bánh qui may mắn được biết đến ở Mĩ.

If you see them side by side,

Nếu bạn đặt chúng cạnh nhau,

there's yellow and brown.

có 2 màu, vàng và nâu.

Theirs are actually flavored with miso and sesame paste,

Bánh của họ thật ra có vị miso và vừng,

so they're not as sweet as our version.

nên không ngọt bằng phiên bản bánh của chúng ta.

So how did they get to the US?

Thế thì, làm sao chúng đã tới được Mĩ?

Well, the short answer is, the Japanese immigrants came over,

Ngắn gọn là, những người Nhật nhập cư vào Mĩ,

and a bunch of the bakers introduced them --

và một số kha khá thợ bánh đã giới thiệu chúng -

including at least one in Los Angeles,

bao gồm ít nhất 1 người ở Los Angeles,

and one here in San Francisco, called Benkyodo,

và 1 người nữa ở đây, San Francisco

ở cơ sở tên là Benkyo-do, ở góc của phố Sutter và Buchanan.

which is on the corner of Sutter and Buchanan.

Thật ra, lúc đó, họ

Back then, they made fortune cookies using very much the similar kind of irons

làm bánh qui may mắn bằng loại khuôn ép đồng khá giống với

that we saw back in Kyoto.

những cái chúng ta có thể thấy ở Kyoto.

The interesting question is:

Vậy, câu hỏi thú vị là,

How do you go from fortune cookies being something that is Japanese

làm thế nào mà chiếc bánh qui may mắn của Nhật Bản

to being something that is Chinese?

lại biến thành của Trung Quốc?

Well, we locked up all the Japanese during World War II,

Ngắn gọn là,

chúng ta đã nhốt tất cả người Nhật trong chiến tranh thế giới thứ hai

including those that made fortune cookies.

bao gồm cả những người thợ làm bánh qui may mắn,

So that's when the Chinese moved in,

vậy nên khi người Trung Quốc chuyển đến

họ thấy một thị trường tiềm năng và đã chiếm lấy cơ hội.

saw a market opportunity and took over.

(Laughter)

(Tiếng cười)

So, fortune cookies: invented by the Japanese,

Vậy nên, những chiếc bánh qui may mắn:

được làm ra bởi người Nhật,

popularized by the Chinese,

được phổ biến bởi người Trung Quốc,

but ultimately consumed by Americans.

nhưng cuối cùng thì được tiêu thụ bởi người Mĩ.

They're more American than anything else.

Chúng "Mĩ" hơn tất cả mọi thứ.

Another of my favorite dishes:

Một món ăn yêu thích nữa của tôi:

General Tso's Chicken -- which, by the way, in the US Naval Academy

Thịt gà của Đại tướng Tso

mà nhân tiện, ở trong Học viện Hải quân Mĩ

thì được gọi là gà của Đô đốc Tso.

is called Admiral Tso's Chicken.

(Laughter)

I love this dish.

Tôi yêu món này.

The original name of my book was "The Long March of General Tso."

Tên gốc của cuốn sách của tôi thật ra là

Cuộc hành quân dài của Đại tướng Tso,

And he has marched very far indeed,

và quả thật ông ta đã hành quân rất xa,

because he is sweet, he is fried, and he is chicken --

bởi vì ông ấy ngọt, ông ấy được rán, và ông ấy là thịt gà -

tất cả những gì mà người Mĩ yêu quí.

all things that Americans love.

(Laughter)

(cười)

He has marched so far, actually,

Ông ấy đã hành quân xa đến nỗi, thật ra,

người đầu bếp đầu tiên sáng tạo ra món ăn này

that the chef who originally invented the dish

doesn't recognize it; he's kind of horrified.

không thể nhận ra nó; ông ta đã rất kinh hoàng.

Video: (In Chinese)

Audience: (Laughter)

He's in Taiwan right now.

Ông ấy hiện đang ở Đài Loan.

He's retired, deaf and plays a lot of mah–jongg.

Ông ấy đã về hưu, bị điếc và chơi rất nhiều mạt chược.

After I showed him this, he got up,

Và ông ấy - sau khi tôi cho ông ấy nhìn thấy nó,

ông ấy đứng dậy,

and says, "mòmíngqímiào," which means, "This is all nonsense,"

và trông ông ấy như thế muốn nói "Mominqimiao"

nghĩ là "Cái này thật vô nghĩa."

and goes back to play his mah-jongg game during the afternoon.

và quay lại với ván mạt chược của ông ấy cả buổi chiều.

Một món ăn khác. Một trong những món khoái khẩu của tôi. Thịt bò với súp lơ xanh.

Another dish, one of my favorites: beef with broccoli.

Broccoli is not a Chinese vegetable;

Súp lơ xanh không phải là loại rau của Trung Quốc;

in fact, it is originally an Italian vegetable.

thật ra, nó có nguồn gốc từ Ý.

It was introduced into the United States in the 1800s,

Nó được giới thiệu đến Mĩ vào những năm 1800,

but became popularized in the 1920s and the 1930s.

nhưng chỉ bắt đầu trở nên phổ biến vào những năm 1920. 1930.

The Chinese have their own version of broccoli, called Chinese broccoli,

Thậm chí, người Trung Quốc đã có loại súp lơ xanh riêng của họ,

tên là súp lơ xanh Trung Quốc,

nhưng bây giờ, thế nào cơ - họ đã phát hiện ra súp lơ xanh của Mĩ,

but they've now discovered American broccoli,

and are importing it as a sort of exotic delicacy.

và đang nhập khẩu nó như một dạng đặc sản mới mẻ.

I guarantee you, General Tso never saw a stalk of broccoli in his life.

Tôi đảm bảo với các bạn, Đại tướng Tso chưa bao giờ nhìn thấy một cây súp lơ xanh nào trong đời -

That was a picture of General Tso.

và đúng vậy, đây chính là bức hình của Đại tướng Tso.

I went to his home town.

Tôi đi đến quê của ông ấy.

This is a billboard that says:

Đây là một chiếc biển đề chữ:

"Welcome to the birthplace of General Tso."

"Chào mừng đến nơi sinh của Đại tướng Tso."

And I went looking for chicken.

Và tôi đi tìm gà.

Cuối cùng thì thấy một con bò -

Finally found a cow --

và cả gà nữa.

and did find chicken.

Tin hay không thì

Believe it or not, these guys were actually crossing the road.

chúng đang băng qua đường

Và -

(Laughter)

(Tiếng cười)

And I found a whole bunch of General Tso's relatives

- tôi thậm chí còn tìm thấy một vài người họ hàng của Đại tướng Tso

who are still in the town.

họ vẫn đang sống ở trong thị trấn nhỏ ấy.

This guy is now five generations removed from the General;

Người họ hàng này cách Đại tướng năm thế hệ;

Người này thì bảy thế hệ.

this guy is about seven.

I showed them the pictures of General Tso Chicken,

Tôi cho họ xem tất cả những bức ảnh về thịt gà của Đại tướng Tso mà tôi đã cho các bạn xem,

and they were like,

và họ đều nói rằng họ không biết món ăn này.

"We don't know this dish. Is this Chinese food?"

Họ còn hỏi là đây có phải đồ ăn Trung Quốc không?

Because it doesn't look like Chinese food to them.

Bởi vì đối với họ, nó chẳng hề giống thức ăn Trung Quốc chút nào.

But they weren't surprised I traveled around the world to visit them,

Nhưng họ cũng không ngạc nhiên lắm.

Tôi đã đi quanh thế giới

là để gặp họ,

because in their eyes he is, after all,

bởi vì trong mắt họ thì, dù sao đi nữa, ông ta là

a famous Qing dynasty military hero.

một vị tướng anh hùng nổi tiếng thời nhà Thanh

He played an important role in the Taiping Rebellion,

Ông ấy đã đóng vai trò quan trọng trong cuộc khởi nghĩa Thái Bình Thiên Quốc,

một cuộc chiến phát động bởi một kẻ

a war started by a guy who thought he was the son of God

nghĩ hắn ta là con của Trời

and baby brother of Jesus Christ.

và em trai của Chúa Jesus,

và tạo ra cuộc chiến tranh giết chết 20 triệu người -

He caused a war that killed 20 million people --

still the deadliest civil war in the world to this day.

cho đến giờ vẫn là cuộc nội chiến đẫm máu nhất trên thế giới.

So, you know, I realized when I was there,

Vì thế, tôi nhận ra rằng khi tôi ở đó,

General Tso is kind of a lot like Colonel Sanders in America,

Đại tướng Tso khá giống với Đại tá Sanders ở Mĩ,

in that he's known for chicken and not war.

về mặt ông ấy được biết đến bởi thịt gà chứ không phải cuộc chiến.

But in China, this guy's actually known for war and not chicken.

Nhưng ở Trung Quốc, thật ra ông ấy được biết đến

bởi chiến tranh chứ không phải thịt gà.

But the granddaddy of all the Chinese American dishes

Nhưng mà cụ tổ

của tất cả các món ăn Trung-Mĩ

we probably ought to talk about is chop suey,

mà chúng ta nên nói tới

là món xào thập cẩm (chop suey)

which was introduced around the turn of the 20th century.

được giới thiệu vào Mĩ

khoảng đầu của thế kỉ 20.

Theo tờ báo New York Times,

According to the New York Times in 1904,

vào năm 1904, các nhà hàng Trung Hoa phát triển mạnh mẽ quanh vùng

there was an outbreak of Chinese restaurants all over town,

and "... the city has gone 'chop suey' mad."

và "thành phố này đã trở nên điên cuồn với món xào thập cẩm Trung Quốc"

So it took about 30 years before the Americans realized

Và chỉ 30 năm sau

người Mĩ mới nhận ra rằng

that chop suey is actually not known in China,

ôi, món xào này không hề được biết đến ở Trung Quốc.

and as this article points out,

Như bài viết này đã chỉ ra,

"Một người dân bình thường ở bất kì thành phố nào ở Trung Quốc

"The average native of any city in China knows nothing of chop suey."

không hề biết đến món xào thập cẩm."

Back then it was a way to show you were sophisticated and cosmopolitan;

Bạn biết đấy, hồi đó, đây là một cách thể hiện

rằng bạn là người sâu sắc và am hiểu nước ngoài:

Nếu bạn là một người con trai muốn gây ấn tượng với một cô gái,

a guy who wanted to impress a girl could take her on a chop suey date.

bạn có thể đưa cô ấy đi ăn món xào thập cẩm.

I like to say chop suey is the biggest culinary joke

Tôi thích nói rằng

món xào thập cẩm là trò đùa ẩm thực lớn nhất

one culture ever played on another,

mà một nền văn hoá có thể làm với nền văn hoá khác,

because "chop suey," translated into Chinese,

bởi vì chop suey (món xào thập cẩm)

khi bạn dịch sang tiếng Trung Quốc,

means "jaahp-seui," which, translated back, means "odds and ends."

nghĩa là "tsap sui", tức là, khi bạn dịch ngược lại,

"lẻ và thừa".

Vậy nên, những người đi vòng quanh Trung Quốc để tìm món xào thập cẩm này,

So, these people are going around China asking for chop suey,

which is sort of like a Japanese guy coming here and saying,

cũng na ná như một gã Nhật Bản

đến đây và nói rằng,

"I understand you have a very popular dish in your country

Tôi hiểu là các bạn có một món ăn rất phổ biển

tên là "thức ăn thừa", và nó cực kì -

called 'leftovers.'"

(Laughter)

(Tiếng cười)

Right?

- đúng không nào?

(Laughter)

Và không chỉ thế,

And not only that:

"This dish is particularly popular

món này đặc biệt phổ biến

after that holiday you call 'Thanksgiving.'"

sau cái kì nghỉ mà các bạn gọi là Lễ tạ ơn.

(Laughter)

(Tiếng cười)

So, why and where did chop suey come from?

Vậy thì, tại sao - tại sao và từ đâu -

món xào thập cẩm này bắt nguồn?

Let's go back to the mid-1800s,

Hãy đi ngược về khoảng giữa của thế kỉ 19

when the Chinese first came to America.

khi những người Trung Quốc bắt đầu đến Mĩ.

Back then, Americans were not clamoring to eat Chinese food.

Khi đó, những người Mĩ

chưa chen lấn, thi nhau ăn đồ ăn Trung.

In fact, they saw these people who landed at their shores as alien.

Thậm chí, họ nhìn những người đặt chân lên đất của họ như những người ngoài hành tinh.

These people weren't eating dogs, they were eating cats.

Khi họ không ăn thịt chó -

thì họ ăn thịt mèo -

If they weren't eating cats, they were eating rats.

và khi họ không ăn thịt mèo - họ ăn thịt chuột.

Thậm chí, tờ New York Times, nhà tuyển dụng đáng kính của tôi,

In fact, The New York Times, my esteemed employer,

còn đăng một nhan đề vào năm 1883:

in 1883 ran an article that asked,

"Người Trung Quốc có ăn thịt chuột không?"

"Do Chinese eat rats?"

Không phải là câu hỏi tốt nhất bây giờ,

Not the most PC question to be asked today,

but if you look at the popular imagery of the time,

nhưng nếu bạn nhìn vào hình tượng phổ biến thời bấy giờ,

not so outlandish.

thì nó cũng không quá khó hiểu.

This is actually a real advertisement for rat poison

Đây thật ra là một quảng cáo có thật cho thuốc diệt chuột

từ cuối thế kỉ 19

from the late 1800s.

And if you see under the word "Clears" -- very small --

Và dưới chữ "Diệt sạch" - rất nhỏ -

it says, "They must go," which refers not only to the rats,

có dòng "Chúng phải đi."

không phải chỉ ám chỉ đến lũ chuột,

mà là cả người Trung Quốc và sự bí ẩn của họ,

but to the Chinese in their midst,

vì cách người ta từng nhìn nhận thức ăn

because the way that the food was perceived

là nếu những người này ăn thức ăn khác chúng ta

was that these people who ate foods different from us

must be different from us.

thì họ nhất định khác chúng ta.

Another way that you saw this antipathy towards the Chinese

Một cách nữa bạn có thể nhận ra điều này,

cái mối ác cảm đối với người Trung Quốc này

là qua những văn bản như thế này.

is through documents like this.

Đây thật ra là ra Thư viện của Quốc hội

This is in the Library of Congress.

nó là tờ truyền đơn được xuất bản bởi Samuel Gompers,

It's a pamphlet published by Samuel Gompers,

người anh hùng của phong trào lao động Mĩ.

hero of our American labor movement.

It's called, "Some Reason for Chinese Exclusion:

và nó được gọi là "Một vài lí do để tách biệt Trung Quốc:

Meat versus Rice: American Manhood against Asiatic Coolieism:

Thịt so với Gạo: Sự mạnh mẽ của Mĩ so với chủ nghĩa nô lệ châu Â

Which shall survive?"

Cái nào sẽ thắng?

And it basically made the argument

Và về cơ bản, nó lí luận rằng

that Chinese men who ate rice

những người Trung Quốc ăn gạo

would necessarily bring down the standard of living

nhất định sẽ kéo xuống mức sống tiêu chuẩn

for American men who ate meat.

của những người Mĩ ăn thịt.

And as a matter of fact, then,

Và vì thế,

this is one of the reasons we must exclude them from this country.

đây là một trong những lí do

mà chúng ta phải loại họ khỏi đất nước này.

So, with sentiments like these,

Vậy, với những thái độ như trên,

the Chinese Exclusion Act was passed between 1882 and 1902,

Đạo luật Loại trừ Trung Quốc đã được thông qua vào giữa 1882 và 1902,

the only time in American history

khoảng thời gian duy nhất trong lịch sử nước Mĩ

when a group was specifically excluded

mà một nhóm người bị loại trừ

for its national origin or ethnicity.

bởi vì nguồn gốc quốc gia.

So in a way, because the Chinese were attacked,

Vì thế, theo một cách nào đó, bởi vì người Trung Quốc bị tấn công

chop suey was created as a defense mechanism.

mà món xào thập cẩm được sáng tạo ra như một vật phòng thủ.

Who came up with the idea of chop suey?

Giờ thì, ai là người nghĩ ra ý tưởng món xào thập cẩm này?

There's a lot of different mysteries and legends,

Có rất nhiều câu chuyện, rất nhiều điều bí ẩn,

but of the ones I've found,

thế nhưng trong số những cái tôi tìm được và cho rằng thú vị nhất

the most interesting is this article from 1904.

là bài viết này từ năm 1904.

A Chinese guy named Lem Sen

Một gã Trung Quốc tên là Lem Sen

shows up in Chinatown, New York City, and says,

xuất hiện ở Chinatown, thành phố New York, và nói rằng

"I want you all to stop making chop suey,

Tôi muốn tất cả các ông dừng làm món xào thập cẩm,

because I am the original creator and sole proprietor of chop suey.

bởi vì tôi là người đầu tiên nghĩ ra nó và cũng là người duy nhất sở hữu

món ăn tên là chop suey này.

And the way he tells it,

Và theo như cách mà anh ta kể,

there was a famous Chinese diplomat that showed up,

thì trước đây có một người,

một nhà ngoại giao Trung Quốc nổi tiếng xuất hiện,

and he was told to make a dish that looked very popular

và anh ta được yêu cầu tạo ra một món ăn trông rất phổ biến

mà có thể, trích nguyên lời, "chấp nhận" là của Trung Quốc.

and could, quote, "pass" as Chinese.

And as he said -- we would never print this today --

Và rồi ông ấy nói -

chúng tôi sẽ không bao giờ in nó ra bây giờ -

but basically, the American man has become very rich.

nhưng thật ra, gã đàn ông người Mĩ đã trở nên rất giàu có.

Lem Sen: "I would've made this money, too, but I spent all this time

Lem Sen, người này đây,

nói "Tôi cũng đã có thể kiếm chừng này tiền,

nhưng tôi đã tốn hết thời gian từ trước đến giờ để tìm gã đàn ông người Mĩ

looking for the American man who stole my recipe.

kẻ đã đánh cắp công thức chế biến của tôi.

Now I've found him and I want my recipe back,

Bây giờ tôi đã đến và tìm thấy hắn,

và tôi muốn lấy lại công thức của tôi,

and I want everyone to stop making chop suey,

và tôi muốn tất cả mọi người dừng việc chế biến món này lại,

or pay me for the right to do the same.

hoặc trả tiền tôi để tiếp tục làm thế.

Đây là một việc làm trước thời đại

So it was an early exercise of intellectual property rights.

về bản quyền sở hữu trí tuệ.

The thing is, this idea of Chinese-American food

Nên sự thật là,

kiểu đồ ăn Trung - Mĩ này

doesn't exist only in America.

không chỉ xuất hiện ở Mĩ.

In fact, Chinese food is the most pervasive food on the planet,

Thật ra, nếu bạn để ý,

thì đồ ăn Trung Quốc là đồ ăn phổ biến rộng rãi nhất trên thế giới,

served on all seven continents, even Antarctica,

có mặt trên cả 7 châu lục, kể cả vùng cực,

because Monday night is Chinese food night at McMurdo Station,

bởi vì tối thứ Hai là tối của đồ ăn Trung Quốc tại khu thức ăn McMurdo,

which is the main scientific station in Antarctica.

tức là khu vực khoa học chính ở vùng cực.

You see different varieties of Chinese food.

Vậy nên, bạn có thể thấy các biến thể khác nhau của đồ ăn Trung Quốc.

For example, there is French Chinese food,

Ví dụ như, có đồ ăn Trung-Pháp,

where they serve salt and pepper frog legs.

mà họ phục vụ chân ếch với muối và tiêu.

There is Italian Chinese food, where they don't have fortune cookies,

Có đồ ăn Trung -Ý,

mà họ không có bánh qui may mắn,

so they serve fried gelato.

nhưng lại phục vụ kem gelato rán.

My neighbor, Alessandra, was shocked when I told her,

Người hàng xóm của tôi ở tầng dưới, Alessandra,

đã thật sự bị sốc khi tôi nói với cô ấy rằng

"Dude, fried gelato is not Chinese."

Kem gelato rán không phải đồ Trung Quốc đâu.

She's like, "It's not? But they serve it in all the Chinese restaurants in Italy."

Và cô ấy nói :"Nó không phải sao?

Nhưng họ phục vụ nó ở tất cả nhà hàng Trung Quốc ở Ý cơ mà."

(Tiếng cười)

(Laughter)

Even the Brits have their own version.

Thậm chí cả người Anh cũng có phiên bản riêng của họ.

This is a dish called "crispy shredded beef,"

Có một món gọi là thịt bò xắt giòn,

which has a lot of crisp, a lot of shred, and not a lot of beef.

với rất nhiều khoai tây chiêu, rất nhiều rau xắt nhỏ, và với khá ít thịt bò.

There is West Indian Chinese food, there's Jamaican Chinese food,

Và còn cả đô ăn Trung - Tây Ấn,

Middle Eastern Chinese food, Mauritian Chinese food.

Trung- Jamaican,

Trung - Ả rập,

và Trung - Mauri.

This is a dish called "Magic Bowl," that I discovered.

Có một món ăn gọi là Bát thần kì

mà tôi khám phá ra.

There's Indian Chinese food, Korean Chinese food,

Có đồ ăn Trung- Ấn,

Trung - Hàn,

Japanese Chinese food,

và Trung - Nhật,

where they take the bao, the little buns, and make them into pizza versions.

nơi họ lấy bánh bao

và làm theo kiểu pizza.

và họ lấy -

(Laughter)

And they totally randomly take Chinese noodle dishes,

và họ, một cách hoàn hoàn ngẫu nhiên,

lấy các món ăn với mì của Trung Quốc

and just ramenize them.

làm theo kiểu Ramen.

This is something that, in the Chinese version, has no soup.

Điều này, thật sự là một cái gì đó,

khi món ăn đó trong phiên bản nguyên gốc của Trung Quốc không hề có nước dùng.

So, there's Peruvian Chinese food,

Ngoài ra, còn đồ ăn Trung - Peruvian,

which should not be mixed with Mexican Chinese food,

mà bạn không nên nhầm với đồ ăn Trung - Mê hi cô,

where they basically take things and make it look like fajitas.

mà về cơ bản thì họ lấy các thứ

và làm cho nó giống như món fajitas.

(Laughter)

Và - một điều nữa:

And they have things like risotto chop suey.

họ còn có các món như kiểu risotto xào thập cẩm.

Món ưa thích của cá nhân tôi

trong tất cả các nhà hàng tôi đã bắt gặp vòng quanh thế giới

My personal favorite of all the restaurants

I've encountered around the world

was this one in Brazil, called "Kung Food."

là cái này, ở Brazil, được gọi là "Kung Food."

(Laughter)

(Tiếng cười)

So, let's take a step back and understand

Vậy, hãy lùi lại 1 chút,

và kiểu như, tìm hiểu

what is to be appreciated in America.

nước Mĩ nên trân trọng cái gì.

McDonald's has garnered a lot of attention, a lot of respect,

McDonald's đã, kiểu như,

nhận được rất nhiều sự chú ý, rất nhiều sự kính trọng

for basically standardizing the menu, decor and dining experience

vì đã làm ra tiêu chuẩn

cho thực đơn, trang trí và trải nghiệm ăn uống

in post-World War II America.

ở nước Mĩ sau chiến tranh thế giới lần 2.

But you know what?

Nhưng bạn biết gì không?

Họ thực ra đã làm thế

They did so through a centralized headquarters out of Illinois.

qua một đơn vị trung tâm

ở Illinois, đúng không?

Các nhà hàng Trung Quốc

Chinese restaurants have done largely the same thing, I would argue,

đã làm đơợc điều gần như giống hết vậy, tôi nghĩ thế,

with the menu and the decor, even the restaurant name,

với thực đơn và cách trang trí -

kể cả tên nhà hàng nữa -

but without a centralized headquarters.

nhưng không phải với một đơn vị ở trung tâm.

Nên, điều này thật ra trở nên rất rõ ràng với tôi

So, this actually became very clear to me

với cuộc sổ xố ngày 30 tháng 3 năm 2005

with the March 30, 2005 Powerball drawing,

where they expected, based on the number of ticket sales they had,

mà, bạn biết đấy, họ đã dự đoán,

dựa vào số vé họ đã bán được,

to have three or four second-place winners,

có 3 đến 4 người dành giải nhì -

people who match five or six Powerball numbers.

những người có vé trùng 5 hay 6 chữ số với dãy số may mắn

Instead, they had 110, and they were completely shocked.

Thay vào đó, họ đã có tới 110 người,

và họ hoàn toàn bị sốc.

They looked all across the country and discovered it couldn't be fraud,

Họ nhìn khắp cả quốc gia, và phát hiện ra

rằng đấy không nhất thiết là một lỗi sai.

since it happened in different states, across different computer systems.

Bởi vì nó đã xảy ra, bạn biết đấy,

ở các bang khác, qua các hệ thống máy tính khác nhau.

Nên bất kể đó là cái gì,

Whatever it was, it caused people to behave in a mass-synchronized way.

nó khiến người ta gần như hành động

như một thể giống nhau.

So, OK, maybe it had to do with the patterns on the pieces of paper,

Ví dụ như, OK, nó có thể liên quan tới hình mẫu

trên những mẩu giấy nhỏ -

like it was a diamond, or diagonal.

bạn biết đấy, ví dụ như nó là hình kim cương,

hoặc đường chéo.

Nó không phải như vậy.

It wasn't that, so they're like, OK, let's look at television.

Nó không phải như vậy, nên họ chuyển sang

OK, hãy xem xét ti vi.

So they looked at an episode of "Lost."

nên họ xem một tập phim Lost (Mất tích).

Tôi không có TV,

Now, I don't have a TV,

điều này khiến tôi trở nên một người kì quái, nhưng rất hữu ích, và -

which makes me a freak, but very productive --

(Tiếng cười)

(Laughter)

And there's an episode of "Lost" where one guy has a lucky number,

- tập phim Mất tích này, theo tôi hiểu,

nói về một con số may mắn của một người da trắng

but it's not a lucky number, it's why he's on the island,

mà lại không phải là số may mắn,

mà là họ đã ở trên hòn đảo đó bao lâu,

nhưng họ nhìn mãi,

but they looked and the numbers did not match.

và các con số không trùng nhau.

nên họ quay sang phim The Young and The Restless,

They looked at "The Young and The Restless." It wasn't that, either.

và nó cũng không phải.

Thế nên cho đến lúc người dành giải nhì đầu tiên xuất hiện hôm sau đó,

It wasn't until the first guy shows up the next day and they ask him,

và họ hỏi anh ta,

"Where did you get your number?"

"Anh đã lấy con số của mình từ đâu ra vậy?"

He said, "I got it from a fortune cookie."

Và anh ta bảo "Ồ, tôi có nó từ một chiếc bánh qui may mắn."

Đây là một mảnh giấy của một trong những người dành giải,

This is a slip one of the winners had,

và những nhân viên an ninh cho cuộc sổ xố này ở Tennessee

because the Tennessee lottery security officials

như kiểu ồ, không - cái này không thể xảy ra được.

were like, "Oh, no, this can't be true."

Nhưng nó đã xảy ra,

But it was true.

Basically, of those 110 people,

và thật ra, trong óố 110 người thắng cuộc,

104 of them or so had gotten their number from a fortune cookie.

có tới 104 người hay khoảng thế

lấy con số của họ từ chiếc bánh qui may mắn.

(Laughter)

(Tiếng cười)

Yeah. So I went and started looking.

Đúng thế. Nên tôi đi tìm kiếm.

I went across the country, looking for these restaurants

Tôi đi dọc đất nước,

tìm kiếm những nhà hàng

where these people had gotten their fortune cookies from.

mà những người này đã mua bánh qui may mắn.

Bạn biết đấy, có rất nhiều nhà hàng như thế,

There are a bunch of them, including Lee's China in Omaha --

bao gồm cả Lee's China ở Omaha -

which is actually run by Koreans, but that's another point,

thật ra nó thuộc về người chủ Hàn Quốc, nhưng đó là vấn đề khác -

và một đống nhà hàng trong số đó tên là China Buffet.

and a bunch of them named "China Buffet."

What's interesting is that their stories were similar, but different.

Vậy, điều thú vị là câu chuyện của họ giống nhau,

nhưng họ lại khác nhau.

It was lunch, it was take-out, it was sit-down, it was buffet,

Nó là lúc ăn trưa, lúc tôi mua đồ mang đi,

lúc tôi ăn tại nhà hàng, lúc ăn tiệc tự chọn.

it was three weeks ago, it was three months ago.

Đó là 3 tuần trước, nó là 3 tháng trước.

But at some point, all these people had a very similar experience

Nhưng đến một lúc nào đó,

tất cả những người này đều có 1 trải nghiệm rất giống nhau

that converged at a fortune cookie and a Chinese restaurant.

hội tụ tại một chiếc bánh qui may mắn và tại một nhà hàng Trung Quốc,

And all these restaurants were serving fortune cookies,

và tất cả những nhà hàng Trung Quốc này

đều phục vụ bánh qui may mắn

which, of course, aren't even Chinese to begin with.

mà, đương nhiên chúng ta biết,

còn không phải là đồ Trung Quốc nữa.

It's part of the phenomenon I called "spontaneous self-organization,"

Nên nó gần như một hiện tượng

mà t ôi gọi là tự tổ chức tự phát

where, like in ant colonies, little decisions made on the micro level

nơi mà, giống như kiến,

những quyết định nho nhỏ ở qui mô nhỏ

actually have a big impact on the macro level.

có những ảnh hưởng lớn đền tầm vĩ mô.

A good contrast is Chicken McNuggets.

Một ví dụ trái ngược

là thịt gà viên rút xương.

McDonald's actually spent 10 years coming out with a chicken-like product.

McDonald's đã thực sự tốn 10 năm

để làm ra một món ăn giống thịt gà.

They did chicken pot pie, fried chicken, and finally introduced Chicken McNuggets.

Họ thử bánh nhân gà,

họ thử thịt gà rán,

và cuối cùng họ cho ra thịt gà viên rút xương

And the great innovation of Chicken McNuggets was not nuggifying them,

Và sự sáng tạo trong món ăn đó

không phải là phần gà viên nhỏ,

that's kind of an easy concept.

bởi vì nó là một khái niệm khá dễ dàng,

mà cái hay nằm trong thịt gà viên rút xương là,

The trick was, they were able to remove the chicken from the bone

họ có thể rút xương gà ra khỏi thịt

in a cost-efficient manner,

một cách thuận lợi và hiệu quả.

Đó là lí do

which is why it took so long for people to copy them -- 10 years,

những người khác tốn chừng ấy thời gian để bắt chước họ.

Việc đó tốn 10 năm,

then within a couple months, it was such a hit,

và trong vòng một vài tháng.

nó thật sự ăn khách.

they introduced it across the entire McDonald's system in the country.

Họ chỉ giới thiệu món đó và đưa nó tới

toàn bộ cửa hàng hệ thống McDonald's trong cả nước.

In contrast is General Tso's Chicken,

Ngược lại,

chúng ta có thịt gà của Đại tướng Tso,

which actually started in New York City in the early 1970s,

được bắt đầu từ thành phố New York vào những năm đầu của 1970,

as I was also started in this universe in New York City in the early 1970s.

và tôi cũng bắt đầu học đại học ở thành phố New York vào thời gian đó, nên...

(Laughter)

And this logo!

Và logo này!

So me, General Tso's Chicken and this logo are all karmicly related.

Đối với tôi, thịt gà của Đại tướng Tso và lô gô này

liên quan đến cả vũ trụ.

Nhưng món ăn đó cũng tốn 10 năm

But that dish also took about 10 years to spread across America

để phổ biến khắp nước Mĩ

from a restaurant in New York City.

từ một nhà hàng nào đó trong thành phố New York.

Someone's like, "It's sweet, it's fried, it's chicken --

Người ta như thể,

ôi, Chúa ơi - nó ngọt, nó là đồ rán, nó là thịt gà:

Americans will love this."

Người Mĩ sẽ yêu nó.

So what I like to say, this being Bay Area, Silicon Valley,

Vậy nên, tôi muốn nói rằng, bạn biết đấy, cái thứ như thể thung lũng Silicon (Silicon Valley) -

is that we think of McDonald's as sort of the Microsoft of dining experiences.

cái mà chúng ta nghĩ là McDonald's

như kiểu Microsoft của trải nghiệm ăn nhà hàng.

We can think of Chinese restaurants perhaps as Linux,

Và có lẽ chúng ta có thể nghĩ về các nhà hàng Trung Quốc như vể Linux:

sort of an open-source thing, right?

như một nguồn mở, đúng không.

(Laughter)

nơi mà ý tưởng từ một người

Where ideas from one person can be copied and propagated

có thể được sao chép và lưu hành rộng rãi toàn hệ thống;

across the entire system,

that there can be specialized versions of Chinese food,

và có thể có những phiên bản đặc trưng của đồ ăn Trung Quốc

depending on the region.

tùy vào vùng miền.

For example, in New Orleans we have Cajun Chinese food,

Ví dụ như.

ở New Orleans chúng ta có đồ ăn Trung Quốc - Cajun,

where they serve Sichuan alligator and sweet and sour crawfish.

mà họ phục vụ cá sấu Tứ Xuyên và tôm hùm chua ngọt, đúng không

And in Philadelphia, you have Philadelphia cheesesteak roll,

Và ở Philadelphia,

bạn có gỏi sườn pho mát Philadelphia,

which is like an egg roll on the outside and cheesesteak on the inside.

nó giống như một gỏi cuốn trứng ở bên ngoài,

nhưng với sườn nướng pho mát ở bên trong.

Tôi đã thật sự ngạc nhiên khi phát hiện rằng,

I was surprised to discover that not only in Philadelphia, but also in Atlanta.

không chỉ ở Philadelphia, mà cả ở Atlanta,

What had happened was,

bởi vì một gia đình

a Chinese family had moved from Philadelphia to Atlanta,

người Trung Quốc đã chuyển nhà

từ Atlanta đến - xin lỗi, từ Philadelphia đến Atlanta,

and brought that with them.

và mang cách chế biến đó với họ.

So the thing is,

Vậy nên,

our historical lore, because of the way we like narratives,

lịch sử truyền thuyết của chúng ta,

bởi vì cách mà chúng ta thích các câu chuyện,

là chúng phải có thật nhiều nhân vật,

is full of vast characters, such as Howard Schultz of Starbucks

như là Howard Schultz và Starbucks,

and Ray Kroc with McDonald's

hay Ray Kroc và McDonald's

and Asa Candler with Coca-Cola.

hay Asa Chandler với Coca-Cola.

But, you know, it's very easy to overlook the smaller characters.

Nhưng, bạn biết đấy,

rất dễ để bỏ qua những chi tiết nhỏ hơn - úi -

For example, Lem Sen, who introduced chop suey,

ví dụ như Lem Sen,

người đã giới thiệu món xào thập cẩm,

Chef Peng, who introduced General Tso's Chicken,

đầu bếp Peng,

người sáng tạo món thịt gà của Đại tướng Tso,

and all the Japanese bakers who introduced fortune cookies.

và tất cả những người làm bánh Nhật Bản

đã giới thiệu bánh qui may mắn.

So, the point of my presentation is to make you think twice;

Vậy, mục đích của bài nói chuyện của tôi là

khiến các bạn nghĩ ngợi

that those whose names are forgotten in history

về việc những cái tên đã bị quên lãng trong lịch sử

can often have had as much, if not more,

thường có ảnh hưởng không kém,

nếu không hơn, lên những gì chúng ta ăn hôm nay.

impact on what we eat today.

Thank you very much.

Cảm ơn các bạn rất nhiều.

(Applause)