Jennifer 8. Lee: Who was General Tso? and other mysteries of

Tłumaczenie: Marcin Mituniewicz Korekta: Monika Sulima

There are more Chinese restaurants in this country

W tym kraju istnieje więcej chińskich restauracji

than McDonald's, Burger King, Kentucky Fried Chicken and Wendy's, combined --

niż barów McDonald`s, Burger King, KFC i Wendy's razem wziętych.

40,000, actually.

Jest ich 40 000.

Chinese restaurants have played an important role in American history,

Chińskie restauracje odegrały ważną rolę

w historii Ameryki.

as a matter of fact.

Kryzys kubański został zażegnany

The Cuban missile crisis was resolved in a Chinese restaurant

w chińskiej restauracji

Yenching Palace w Waszyngtonie,

called Yenching Palace in Washington, DC,

która niestety jest teraz zamknięta

which unfortunately is closed now,

and about to be turned into Walgreen's.

i wkrótce zostanie zamieniona w Walgreen's.

And the house where John Wilkes Booth

A dom, w którym John Wilkes Booth

planował zamach na Abrahama Lincolna

planned the assassination of Abraham Lincoln

jest teraz chińską restauracją

is also now a Chinese restaurant called Wok and Roll,

o nazwie Wok 'n Roll przy H Street w Waszyngtonie.

on H Street in Washington.

(Laughter)

(Śmiech)

And it's not completely gratuitous,

Nazwa ta jest uzasadniona,

because "wok" and "roll" -- Chinese food and Japanese foods,

ponieważ wok i roll,

chińska i japońska kuchnia,

so it kind of works out.

jakoś się uzupełniają.

And Americans love their Chinese food so much,

Amerykanie tak kochają chińskie jedzenie,

they've actually brought it into space.

że zabrali je w kosmos.

NASA, for example, serves thermostabilized sweet-and-sour pork

Na przykład NASA serwuje stabilizowaną termicznie wieprzowinę

on its shuttle menu for its astronauts.

na słodko-kwaśno na pokładzie promów kosmicznych.

So, let me present the question to you:

Pozwólcie więc, że zadam wam pytanie.

If our benchmark for Americanness is apple pie,

Zakładając, że szarlotka jest symbolem Ameryki

you should ask yourself: how often do you eat apple pie,

zapytajcie samych siebie

jak często jecie szarlotkę,

a jak często chińszczyznę. Widzicie?

versus how often do you eat Chinese food?

(Laughter)

(śmiech)

And if you think about it,

Z drugiej strony

wiele potraw, które wy

a lot of the foods that we or Americans think of as Chinese food

czy inni Amerykanie uważają za chińskie,

are barely recognizable to Chinese.

jest rzadko rozpoznawalnych przez Chińczyków.

For example: beef with broccoli, egg rolls, General Tso's Chicken,

Na przykład wołowina z brokułami, sajgonki, kurczak generała Tso,

fortune cookies, chop suey, the take-out boxes.

ciastka z wróżbą, chop suey, potrawy w pudełkach na wynos.

For example, I took a whole bunch of fortune cookies back to China,

Zabrałam ciastka z wróżbą do Chin, aby spróbowali je Chińczycy,

gave them to Chinese to see how they would react.

a ja mogłam zobaczyć ich reakcje.

Co to?

[What is this?]

[Should I try it?]

Mam to zjeść?

[Try it!]

Spróbuj!

[What is this called?]

Jak to się nazywa?

[Fortune cookie.]

Ciasteczko z wróżbą.

(Laughter)

[There's a piece of paper inside!]

W środku jest papier!

(śmiech).

(Laughter)

[What is this?]

Co to?

[You've won a prize!]

Wygrałeś coś!

[What is this?]

Co to?

[It's a fortune!]

To wróżba!

Smaczne!

[Tasty!]

So where are they from?

Skąd one pochodzą?

The short answer is, actually, they're from Japan.

Odpowiedź jest prosta, z Japonii.

W okolicach Kioto

And in Kyoto, outside, there are still small family-run bakeries

nadal istnieją rodzinne piekarnie

produkujące ciasteczka z wróżbą,

that make fortune cookies, as they did over 100 years ago,

tak jak robiły to ponad 100 lat temu,

30 years before fortune cookies were introduced in the United States.

30 lat zanim trafiły do Stanów Zjednoczonych.

If you see them side by side,

Z jednej strony są żółte,

there's yellow and brown.

z drugiej brązowe.

Theirs are actually flavored with miso and sesame paste,

Smak nadaje im pasta miso i pasta sezamowa,

so they're not as sweet as our version.

nie są więc tak słodkie jak nasze.

So how did they get to the US?

Jak trafiły do Stanów Zjednoczonych?

Well, the short answer is, the Japanese immigrants came over,

Najprościej powiedzieć, że za sprawą imigrantów z Japonii,

and a bunch of the bakers introduced them --

a konkretnie piekarzy z tego kraju,

including at least one in Los Angeles,

którzy osiedlili się w Los Angeles,

and one here in San Francisco, called Benkyodo,

a także w San Francisco, gdzie znajduje się

restauracja Benkyo-do na rogu Sutter i Buchanan.

which is on the corner of Sutter and Buchanan.

W tamtych czasach

Back then, they made fortune cookies using very much the similar kind of irons

piekli ciastka z wróżbą z pomocą takich samych form,

that we saw back in Kyoto.

jakich używali w Kioto.

The interesting question is:

Ciekawe pytanie brzmi,

How do you go from fortune cookies being something that is Japanese

w jaki sposób japońskie ciastka z wróżbą

to being something that is Chinese?

stały się chińskie?

Well, we locked up all the Japanese during World War II,

Odpowiadając krótko,

podczas II wojny zamknęliśmy wszystkich Japończyków,

including those that made fortune cookies.

także tych piekących ciastka z wróżbą.

So that's when the Chinese moved in,

Wtedy wkroczyli Chińczycy,

wyczuli koniunkturę i przejęli interes.

saw a market opportunity and took over.

(Laughter)

(śmiech)

So, fortune cookies: invented by the Japanese,

Ciastka z wróżbą -

wynalezione przez Japończyków,

popularized by the Chinese,

spopularyzowane przez Chińczyków,

but ultimately consumed by Americans.

konsumowane przez Amerykanów.

They're more American than anything else.

Są bardziej amerykańskie niż cokolwiek innego.

Another of my favorite dishes:

Kolejna z moich ulubionych potraw:

General Tso's Chicken -- which, by the way, in the US Naval Academy

kurczak generała Tso,

w Akademii Marynarki Wojennej

zwany kurczakiem admirała Tso.

is called Admiral Tso's Chicken.

(Laughter)

I love this dish.

Uwielbiam to danie.

The original name of my book was "The Long March of General Tso."

Moja książka na początku miała nazywać się

"Długi Marsz generała Tso",

And he has marched very far indeed,

i faktycznie generał zaszedł daleko,

because he is sweet, he is fried, and he is chicken --

jest słodki, smażony i jest kurczakiem.

Te trzy rzeczy Amerykanie uwielbiają.

all things that Americans love.

(Laughter)

(śmiech)

He has marched so far, actually,

Marsz był tak długi,

że kucharz, który wymyślił to danie

that the chef who originally invented the dish

doesn't recognize it; he's kind of horrified.

nie rozpoznaje go i jest przerażony.

Video: (In Chinese)

Audience: (Laughter)

He's in Taiwan right now.

Mieszka teraz na Tajwanie.

He's retired, deaf and plays a lot of mah–jongg.

Jest głuchym emerytem grającym dużo w Mahjong.

After I showed him this, he got up,

Kiedy pokazałam mu potrawę,

wstał i powiedział "Mominqimiao",

and says, "mòmíngqímiào," which means, "This is all nonsense,"

wstał i powiedział "Mominqimiao",

co znaczy "to bez sensu"

and goes back to play his mah-jongg game during the afternoon.

po czym wrócił do popołudniowej partii Mahjong.

Następne z moich ulubionych dań - wołowina z brokułami.

Another dish, one of my favorites: beef with broccoli.

Broccoli is not a Chinese vegetable;

Brokuł nie jest chińskim warzywem.

in fact, it is originally an Italian vegetable.

Wywodzi się z Włoch.

It was introduced into the United States in the 1800s,

Do Stanów Zjednoczonych trafiły w XIX wieku,

but became popularized in the 1920s and the 1930s.

a popularne stały się w latach 20. i 30. XX wieku.

The Chinese have their own version of broccoli, called Chinese broccoli,

Chińczycy mieli swoją odmianę brokułów,

zwaną chińskimi brokułami,

ale teraz, gdy odkryli odmianę amerykańską,

but they've now discovered American broccoli,

and are importing it as a sort of exotic delicacy.

importują ją jako egzotyczny przysmak.

I guarantee you, General Tso never saw a stalk of broccoli in his life.

Gwarantuję wam, że generał Tso nigdy w życiu nie widział brokułów.

That was a picture of General Tso.

Na tym zdjęciu naprawdę jest generał Tso.

I went to his home town.

Pojechałam do jego miasta.

This is a billboard that says:

Jest tam billboard, który głosi:

"Welcome to the birthplace of General Tso."

"Witamy w miejscu urodzenia Generała Tso".

And I went looking for chicken.

Zaczęłam szukać kurczaka,

a znalazłam krowę,

Finally found a cow --

i kurczaka też.

and did find chicken.

Wierzcie mi lub nie,

Believe it or not, these guys were actually crossing the road.

towarzystwo spacerowało po ulicy.

I...

(Laughter)

(śmiech)

And I found a whole bunch of General Tso's relatives

...odnalazłam wielu krewnych generała,

who are still in the town.

którzy wciąż tu mieszkają.

This guy is now five generations removed from the General;

Tego dzieli od generała pięć pokoleń,

tego jakieś siedem.

this guy is about seven.

I showed them the pictures of General Tso Chicken,

Pokazałam im te same zdjęcia kurczaka generała Tso, co wam.

and they were like,

Nikt z nich nie znał tej potrawy.

"We don't know this dish. Is this Chinese food?"

Pytali, czy to chińskie danie,

Because it doesn't look like Chinese food to them.

bo na chińskie im ono nie wyglądało.

But they weren't surprised I traveled around the world to visit them,

Byli zaskoczeni,

że przejechałam kawał świata,

żeby ich odwiedzić.

because in their eyes he is, after all,

W ich oczach generał to przecież

a famous Qing dynasty military hero.

bohater wojenny z czasów dynastii Qing.

He played an important role in the Taiping Rebellion,

Odegrał ważną rolę w powstaniu Tajpingów,

starciu wywołanym przez człowieka,

a war started by a guy who thought he was the son of God

który uważał się za syna Bożego

and baby brother of Jesus Christ.

i młodszego brata Chrystusa.

Wywołał konflikt, w którym zginęło 20 milionów ludzi,

He caused a war that killed 20 million people --

still the deadliest civil war in the world to this day.

najkrwawszą wojnę domową w historii.

So, you know, I realized when I was there,

Będąc tam zauważyłam,

General Tso is kind of a lot like Colonel Sanders in America,

że generał Tso jest podobny do pułkownika Sandersa,

in that he's known for chicken and not war.

choć ten drugi kojarzy się z kurczakiem, a nie wojną.

But in China, this guy's actually known for war and not chicken.

W Chinach Tso utożsamiany jest

z wojną, a nie kurczakami.

But the granddaddy of all the Chinese American dishes

Jednak pradziadkiem

wszystkich chińsko-amerykańskich potraw,

we probably ought to talk about is chop suey,

o którym trzeba porozmawiać,

jest potrawa chop suey,

which was introduced around the turn of the 20th century.

która pojawiła się

na początku XX wieku.

Według New York Times

According to the New York Times in 1904,

w 1904 miał miejsce wysyp chińskich restauracji,

there was an outbreak of Chinese restaurants all over town,

and "... the city has gone 'chop suey' mad."

miasto zwariowało na punkcie chop suey.

So it took about 30 years before the Americans realized

Trzydzieści lat minęło

zanim Amerykanie zorientowali się,

that chop suey is actually not known in China,

że chop suey nie jest znana w Chinach.

and as this article points out,

W artykule czytamy, że

"Przeciętny mieszkaniec chińskiego miasta

"The average native of any city in China knows nothing of chop suey."

nic nie wie o chop suey".

Back then it was a way to show you were sophisticated and cosmopolitan;

W tamtych czasach, jeśli chciałeś pokazać

jakim jesteś kosmopolitą,

byłeś facetem i chciałeś zaimponować dziewczynie,

a guy who wanted to impress a girl could take her on a chop suey date.

mogłeś zabrać ją na chop suey.

I like to say chop suey is the biggest culinary joke

Chcę powiedzieć,

że chop suey to największy kulinarny figiel

one culture ever played on another,

jaki jedna kultura mogła spłatać drugiej,

because "chop suey," translated into Chinese,

ponieważ chop suey,

w tłumaczeniu na chiński

means "jaahp-seui," which, translated back, means "odds and ends."

oznacza "tsap sui",

czyli pozostałości, rupiecie.

Ludzie jeżdżą po chinach i pytają o chop suey,

So, these people are going around China asking for chop suey,

which is sort of like a Japanese guy coming here and saying,

jakby gość z Japonii

przyjechał tu i powiedział, że

"I understand you have a very popular dish in your country

chciałby spróbować popularnego w tym kraju dania

o nazwie "resztki".

called 'leftovers.'"

(Laughter)

(śmiech)

Right?

Widzicie?

(Laughter)

A to nie wszystko.

And not only that:

"This dish is particularly popular

To danie jest szczególnie popularne

after that holiday you call 'Thanksgiving.'"

po Święcie Dziękczynienia.

(Laughter)

(śmiech)

So, why and where did chop suey come from?

Kiedy i skąd

trafiło tu chop suey?

Let's go back to the mid-1800s,

Cofnijmy się do połowy XIX wieku,

when the Chinese first came to America.

gdy Chińczycy zaczęli napływać do Ameryki.

Back then, Americans were not clamoring to eat Chinese food.

W tamtych czasach Amerykanie

nie przepadali za chińską kuchnią.

In fact, they saw these people who landed at their shores as alien.

Ludzi, którzy tu przypłynęli postrzegali jako obcych przybyszów.

These people weren't eating dogs, they were eating cats.

Co prawda nie jedli psów,

a może wcinali koty?

If they weren't eating cats, they were eating rats.

Kotów też nie, ale szczury owszem.

New York Times, mój szacowny pracodawca,

In fact, The New York Times, my esteemed employer,

w 1883 opublikował artykuł

in 1883 ran an article that asked,

pod tytułem: "Czy Chińczycy jedzą szczury"?

"Do Chinese eat rats?"

Niezbyt poprawne politycznie pytanie,

Not the most PC question to be asked today,

but if you look at the popular imagery of the time,

ale jeśli spojrzeć na ówczesne poglądy,

not so outlandish.

nie było to niezwykłe.

This is actually a real advertisement for rat poison

Oto prawdziwa reklama trutki na szczury

z końca XIX wieku,

from the late 1800s.

And if you see under the word "Clears" -- very small --

na której pod słowem "zwalcza" małą czcionką

it says, "They must go," which refers not only to the rats,

napisane jest "muszą odejść",

co nie odnosi się tylko szczurów,

ale i do Chińczyków,

but to the Chinese in their midst,

bo pogląd o ludziach,

because the way that the food was perceived

którzy jedli odmienne od nas rzeczy zakładał, że muszą

was that these people who ate foods different from us

must be different from us.

być odmienni w ogóle.

Another way that you saw this antipathy towards the Chinese

Inny przykład pewnej

antypatii wobec Chińczyków

pokazuje taki dokument.

is through documents like this.

Znajduje się w Bibliotece Kongresu,

This is in the Library of Congress.

jest to broszura autorstwa Samuela Gompersa,

It's a pamphlet published by Samuel Gompers,

bohatera ruchu robotniczego,

hero of our American labor movement.

It's called, "Some Reason for Chinese Exclusion:

pod tytułem "Powody dla wykluczenia Chińczyków:

Meat versus Rice: American Manhood against Asiatic Coolieism:

mięso kontra ryż - amerykańskie człowieczeństwo a azjatycki serwilizm:

Which shall survive?"

co przetrwa"?

And it basically made the argument

Przesłanie broszury było takie,

that Chinese men who ate rice

że Chińczycy jedzący ryż

would necessarily bring down the standard of living

na pewno obniżą standardy życia

for American men who ate meat.

Amerykanów jedzących mięso.

And as a matter of fact, then,

Fakty pokazują,

this is one of the reasons we must exclude them from this country.

że jest to jeden z powodów,

dla których muszą zostać wydaleni z kraju.

So, with sentiments like these,

Podobne poglądy doprowadziły

the Chinese Exclusion Act was passed between 1882 and 1902,

do ustawy o wydaleniu Chińczyków w latach 1882-1902.

the only time in American history

Był to jedyny raz w historii Stanów Zjednoczonych,

when a group was specifically excluded

gdy wydalono z kraju grupę ludzi

for its national origin or ethnicity.

z powodu przynależności narodowej czy etnicznej.

So in a way, because the Chinese were attacked,

Ponieważ Chińczycy byli atakowani,

chop suey was created as a defense mechanism.

chop suey powstał jako mechanizm obronny.

Who came up with the idea of chop suey?

Kto wymyślił chop suey?

There's a lot of different mysteries and legends,

Ta sprawa jest tajemnicza, powstało wokół niej wiele legend,

but of the ones I've found,

ale jeden z tropów uznałam za najbardziej interesujący.

the most interesting is this article from 1904.

Jest to artykuł z 1904 roku.

A Chinese guy named Lem Sen

Chińczyk Lem Sen

shows up in Chinatown, New York City, and says,

przyjechał do Chinatown w Nowym Jorku i powiedział,

"I want you all to stop making chop suey,

żeby zaprzestać robienia chop suey,

because I am the original creator and sole proprietor of chop suey.

bo on jest twórcą potrawy i właścicielem

praw autorskich do niej.

And the way he tells it,

W tym samym czasie

there was a famous Chinese diplomat that showed up,

pojawił się

słynny chiński dyplomata,

and he was told to make a dish that looked very popular

który został poproszony o stworzenie atrakcyjnej potrawy,

którą można by "wypuścić" jako chińską.

and could, quote, "pass" as Chinese.

And as he said -- we would never print this today --

Tak też się stało, ale -

- tego dziś by się nie powiedziało -

but basically, the American man has become very rich.

to amerykanin zbił na tym duży majątek.

Lem Sen: "I would've made this money, too, but I spent all this time

Lem Sem zapytał kim jest ten człowiek,

bo chciałby też zarobić,

ale spędził cały ten czas na poszukiwaniu Amerykanina,

looking for the American man who stole my recipe.

który ukradł mu przepis.

Now I've found him and I want my recipe back,

Teraz go odnalazł

i chce przepis z powrotem,

and I want everyone to stop making chop suey,

a także, żeby zaprzestano robienia chop suey

or pay me for the right to do the same.

albo zapłacono mu za prawa do potrawy.

To był wczesny przypadek

So it was an early exercise of intellectual property rights.

sporu o własność intelektualną.

The thing is, this idea of Chinese-American food

Rzecz w tym,

że idea kuchni chińsko-amerykańskiej

doesn't exist only in America.

nie istnieje tylko w Ameryce.

In fact, Chinese food is the most pervasive food on the planet,

Tak naprawdę

kuchnia chińska jest najpopularniejsza na świecie,

served on all seven continents, even Antarctica,

znana na wszystkich kontynentach, łącznie z Antarktydą,

because Monday night is Chinese food night at McMurdo Station,

gdzie co poniedziałek serwuje się chińszczyznę na McMurdo,

which is the main scientific station in Antarctica.

największej stacji naukowej na tym lądzie.

You see different varieties of Chinese food.

Spójrzcie na różne warianty chińskiej kuchni.

For example, there is French Chinese food,

Tutaj mamy chińszczyznę po francusku,

where they serve salt and pepper frog legs.

żabie udka w soli i pieprzu.

There is Italian Chinese food, where they don't have fortune cookies,

A tu po włosku,

gdzie zamiast ciastek z wróżbą

so they serve fried gelato.

serwuje się smażone lody gelato.

My neighbor, Alessandra, was shocked when I told her,

Moja sąsiadka Alessandra

była w szoku, kiedy jej powiedziałam:

"Dude, fried gelato is not Chinese."

"Smażone gelato nie jest z Chin".

She's like, "It's not? But they serve it in all the Chinese restaurants in Italy."

A ona na to: "Naprawdę?

przecież podają to w każdej chińskiej restauracji we Włoszech".

(śmiech)

(Laughter)

Even the Brits have their own version.

Nawet Brytyjczycy mają swoją wersję.

This is a dish called "crispy shredded beef,"

Danie nazywa się chrupiąca siekana wołowina,

which has a lot of crisp, a lot of shred, and not a lot of beef.

jest bardzo chrupka i posiekana, ale nie za dużo tam wołowiny.

There is West Indian Chinese food, there's Jamaican Chinese food,

Istnieje chińszczyzna w stylu Wschodnich Indii,

Middle Eastern Chinese food, Mauritian Chinese food.

odmiana z Jamajki,

Bliskiego Wschodu,

Mauritiusu.

This is a dish called "Magic Bowl," that I discovered.

Oto Magiczna Miska,

danie które odkryłam.

There's Indian Chinese food, Korean Chinese food,

Mamy kuchnię indyjsko-chińską

koreańsko-chińską,

Japanese Chinese food,

japońsko-chińską,

where they take the bao, the little buns, and make them into pizza versions.

która oferuje bao, małe bułeczki,

które są podobne do pizzy,

bierze się też,

(Laughter)

And they totally randomly take Chinese noodle dishes,

zupełnie przypadkowo

chińskie potrawy z makaronem

and just ramenize them.

i kopiuje je na różne sposoby.

This is something that, in the Chinese version, has no soup.

To jest potrawa,

która w wersji chińskiej nie jest zupą.

So, there's Peruvian Chinese food,

Jest też kuchnia peruwiańsko-chińska,

which should not be mixed with Mexican Chinese food,

której nie można mylić z meksykańsko-chińską,

where they basically take things and make it look like fajitas.

w której dania

mają przypominać fajitas.

(Laughter)

Jeszcze jedno -

And they have things like risotto chop suey.

chop suey z risotto.

Na moją ulubioną

na świecie restaurację natrafiłam

My personal favorite of all the restaurants

I've encountered around the world

was this one in Brazil, called "Kung Food."

w Brazylii, nazywała się "Kung Food".

(Laughter)

(śmiech)

So, let's take a step back and understand

Zróbmy krok wstecz,

aby zrozumieć

what is to be appreciated in America.

co ceni się w Ameryce.

McDonald's has garnered a lot of attention, a lot of respect,

McDonald`s w pewnym sensie

zyskał dużo uwagi i szacunku

for basically standardizing the menu, decor and dining experience

za ustandaryzowanie

menu, wystroju i doznań kulinarnych

in post-World War II America.

w powojennej Ameryce.

But you know what?

Ale wiecie co?

Udało im się to

They did so through a centralized headquarters out of Illinois.

dzięki scentralizowaniu zarządzania,

z siedzibą w Illinois.

Chińskie restauracje

Chinese restaurants have done largely the same thing, I would argue,

moim zdaniem poszły podobną drogą,

with the menu and the decor, even the restaurant name,

jeśli chodzi o menu i wystrój,

a nawet nazwy restauracji,

but without a centralized headquarters.

ale bez odgórnego nadzoru.

Stało się to dla mnie jasne

So, this actually became very clear to me

za sprawą loterii Powerball z 30 marca 2005,

with the March 30, 2005 Powerball drawing,

where they expected, based on the number of ticket sales they had,

której organizatorzy

na podstawie sprzedaży losów spodziewali się,

to have three or four second-place winners,

że drugą nagrodę wygra 3-4 graczy.

people who match five or six Powerball numbers.

W tym celu trzeba było trafić pięć lub sześć numerów.

Instead, they had 110, and they were completely shocked.

Wygrało jednak 110 osób,

organizatorzy byli absolutnie zszokowani.

They looked all across the country and discovered it couldn't be fraud,

Ogólnokrajowe dochodzenie wykazało,

że niekoniecznie było to oszustwo,

since it happened in different states, across different computer systems.

bo miało to miejsce

w kilku stanach, w ramach różnych systemów komputerowych.

Cokolwiek to było,

Whatever it was, it caused people to behave in a mass-synchronized way.

spowodowało, że ludzie

się zsynchronizowali.

So, OK, maybe it had to do with the patterns on the pieces of paper,

Może chodziło o jakiś wzorzec,

który można wyrysować na kartce,

like it was a diamond, or diagonal.

jak diament,

czy przekątna.

To nie to.

It wasn't that, so they're like, OK, let's look at television.

Stwierdzili więc,

że obejrzą w telewizji

So they looked at an episode of "Lost."

odcinek serialu "Zagubieni".

Akurat nie mam telewizora,

Now, I don't have a TV,

co robi ze mnie dziwaka, ale za to produktywnego --

which makes me a freak, but very productive --

(śmiech)

(Laughter)

And there's an episode of "Lost" where one guy has a lucky number,

-- ten odcinek "Zagubionych" był o otyłym gościu

który trafił szczęśliwy numer,

but it's not a lucky number, it's why he's on the island,

który nie był szczęśliwy,

chodziło o długość ich pobytu na wyspie,

ale okazało się,

but they looked and the numbers did not match.

że numery się nie zgadzają.

Szukali w serialu "Żar młodości",

They looked at "The Young and The Restless." It wasn't that, either.

ale tam też nie znaleźli.

Wszystko wyjaśniło się następnego dnia, gdy pojawił się zwycięzca.

It wasn't until the first guy shows up the next day and they ask him,

Zapytali go

"Where did you get your number?"

skąd wziął te numery.

He said, "I got it from a fortune cookie."

Powiedział, że znalazł je w ciastku z wróżbą.

Ten zwycięzca się wygadał,

This is a slip one of the winners had,

bo czuwający nad bezpieczeństwem loterii

because the Tennessee lottery security officials

powtarzali, że to przecież niemożliwe.

were like, "Oh, no, this can't be true."

Ale tak było naprawdę,

But it was true.

Basically, of those 110 people,

ze 110 szczęśliwców

104 of them or so had gotten their number from a fortune cookie.

jakichś 104

znalazło numery w ciastku z wróżbą.

(Laughter)

(śmiech)

Yeah. So I went and started looking.

Zaczęłam swoje dochodzenie.

I went across the country, looking for these restaurants

Po całym kraju

szukałam restauracji,

where these people had gotten their fortune cookies from.

w których ci ludzie kupili swoje ciastka z wróżbą.

Jest ich sporo,

There are a bunch of them, including Lee's China in Omaha --

w tym Lee`s China w Omaha -

which is actually run by Koreans, but that's another point,

nawiasem mówiąc prowadzona przez Koreańczyków -

i kilka o nazwie China Buffet.

and a bunch of them named "China Buffet."

What's interesting is that their stories were similar, but different.

Ciekawe, że ich wersje zdarzeń były podobne,

a jednocześnie odmienne.

It was lunch, it was take-out, it was sit-down, it was buffet,

To było na lunchu, na wynos,

w restauracji, w bufecie,

it was three weeks ago, it was three months ago.

trzy tygodnie temu, trzy miesiące temu.

But at some point, all these people had a very similar experience

Ale w pewnym stopniu

wszyscy ci ludzie mieli podobne doświadczenia,

that converged at a fortune cookie and a Chinese restaurant.

związane z ciastkiem z wróżbą i chińską restauracją,

And all these restaurants were serving fortune cookies,

a w każdym z tych lokali

serwowano ciastka z wróżbą,

which, of course, aren't even Chinese to begin with.

które jak wiemy

wcale nie są chińskie.

It's part of the phenomenon I called "spontaneous self-organization,"

Jest to część zjawiska,

które nazywam spontaniczną samoorganizacją,

where, like in ant colonies, little decisions made on the micro level

coś na kształt kolonii mrówek,

w których decyzje w skali mikro

actually have a big impact on the macro level.

mają ogromny wpływ na sferę makro.

A good contrast is Chicken McNuggets.

Dla kontrastu wspomnę

o McNuggetsach z kurczaka.

McDonald's actually spent 10 years coming out with a chicken-like product.

McDonald`s 10 lat

opracowywał kurczakopodobny produkt.

They did chicken pot pie, fried chicken, and finally introduced Chicken McNuggets.

Stworzyli kurczakowe ciasto,

smażonego kurczaka,

aż w końcu wprowadzili McNuggetsy.

And the great innovation of Chicken McNuggets was not nuggifying them,

Wielką innowacją McNuggetsów

nie było dodanie panierki,

that's kind of an easy concept.

bo to dość prosty zabieg,

ale ich tajemnicą było

The trick was, they were able to remove the chicken from the bone

oddzielenie kości od mięsa kurczaka

in a cost-efficient manner,

tanim sposobem,

właśnie to zajęło tak dużo czasu innym

which is why it took so long for people to copy them -- 10 years,

na skopiowanie rozwiązania.

Trwało to 10 lat,

then within a couple months, it was such a hit,

aż w końcu w ciągu kilku miesięcy

mieliśmy hit

they introduced it across the entire McDonald's system in the country.

wprowadzony prężnie

w całej sieci McDonald`s w kraju.

In contrast is General Tso's Chicken,

Dla kontrastu

mamy kurczaka generała Tso,

which actually started in New York City in the early 1970s,

który powstał w Nowym Jorku we wczesnych latach 70.,

as I was also started in this universe in New York City in the early 1970s.

w tym samym roku ja zaczęłam studia na uniwersytecie w Nowym Jorku...

(Laughter)

And this logo!

I to logo!

So me, General Tso's Chicken and this logo are all karmicly related.

Ono, ja i kurczak generała Tso

jesteśmy karmicznie połączeni.

Temu daniu również zajęło 10 lat,

But that dish also took about 10 years to spread across America

by zawojować Amerykę,

from a restaurant in New York City.

a zaczęło się to w jakiejś restauracji w Nowym Jorku.

Someone's like, "It's sweet, it's fried, it's chicken --

Ktoś pomyślał,

że słodkiego i smażonego kurczaka

Americans will love this."

Amerykanie muszą pokochać.

So what I like to say, this being Bay Area, Silicon Valley,

Chcę powiedzieć, że to coś na kształt Doliny Krzemowej.

is that we think of McDonald's as sort of the Microsoft of dining experiences.

Gdy myślę o McDonald`s,

widzę ich jako Microsoft branży kulinarnej.

We can think of Chinese restaurants perhaps as Linux,

Być może chińskie restauracje porównamy do Linuksa,

sort of an open-source thing, right?

w których jak w oprogramowaniu typu open source

(Laughter)

pomysły pojedynczych osób

Where ideas from one person can be copied and propagated

mogą być kopiowane i wprowadzane w całym systemie,

across the entire system,

that there can be specialized versions of Chinese food,

tak jak istnieją wyspecjalizowane wersje chińskich potraw,

depending on the region.

w zależności od regionu.

For example, in New Orleans we have Cajun Chinese food,

Na przykład

w Nowym Orleanie mamy chińszczyznę cajun,

where they serve Sichuan alligator and sweet and sour crawfish.

gdzie serwują aligatora po seczuańsku czy słodko-kwaśnego homara.

And in Philadelphia, you have Philadelphia cheesesteak roll,

W Filadelfii

mamy cheesteak roll,

which is like an egg roll on the outside and cheesesteak on the inside.

wyglądający jak sajgonka z zewnątrz,

ale w środku ma ser i mięso.

Byłam bardzo zaskoczona, gdy zobaczyłam je

I was surprised to discover that not only in Philadelphia, but also in Atlanta.

nie tylko w Filadelfii, ale i w Atlancie,

What had happened was,

a wszystko z powodu, że

a Chinese family had moved from Philadelphia to Atlanta,

chińska rodzina przeniosła się

z Filadelfii do Atlanty

and brought that with them.

i przywiozła je ze sobą.

So the thing is,

Jest tak,

our historical lore, because of the way we like narratives,

że nasza historia

pełna jest bogatych opowieści,

pełnych ciekawych postaci,

is full of vast characters, such as Howard Schultz of Starbucks

jak Howard Schultz ze Starbucks,

and Ray Kroc with McDonald's

czy Ray Kroc z McDonald`s

and Asa Candler with Coca-Cola.

albo Asa Chandler z Coca-Coli.

But, you know, it's very easy to overlook the smaller characters.

Pamiętajcie jednak,

że łatwo przeoczyć mniejsze postacie,

For example, Lem Sen, who introduced chop suey,

jak Lem Sen,

który wprowadził chop suey,

Chef Peng, who introduced General Tso's Chicken,

Chaf Peng,

który dał nam kurczaka generała Tso,

and all the Japanese bakers who introduced fortune cookies.

czy japońscy piekarze,

którym zawdzięczamy ciastka z wróżbą.

So, the point of my presentation is to make you think twice;

Celem mojej prezentacji

było zachęcenie was do zastanowienia się,

that those whose names are forgotten in history

nad tym, że nazwiska zapomnianych przez historię

can often have had as much, if not more,

mają równie duży

lub nawet większy wpływ na to, co dziś jemy.

impact on what we eat today.

Thank you very much.

Dziękuję wam bardzo.

(Applause)