The Surprising Psychology Behind Your Urge to Break the Rules | Paul Bloom | TED

Tłumaczenie: Jerzy Świątek Korekta: Anna Sobota

About 1,600 years ago,

Około 1600 lat temu

St. Augustine wrote "The Confessions,"

św. Augustyn napisał “Wyznania”.

which was the story of his youthful descent into sin

Była to historia grzesznych szaleństw młodości

and his later conversion to Christianity.

i nawrócenia na chrześcijaństwo.

And book two of “The Confessions” has a great beginning:

Księgę Drugą “Wyznań” otwierają podniosłe słowa:

"I propose now to set down my past wickedness

“Przywodzę na pamięć przeszłe sporności moje

and a carnal corruption of my soul."

i cielesne zepsucie duszy mojej”.

So you expect sex.

No to co? Seks?

(Laughter)

(Śmiech)

But to the disappointment of readers over the centuries,

Ale ku rozczarowaniu czytelników na przestrzeni wieków,

the sin that Augustine talks about... isn’t carnal at all.

grzech, o którym mówi Augustyn nie jest wcale cielesny.

It has to do with pears.

Chodzi o gruszki.

He and his friends break into an orchard

Razem z kolegami wkradają się do sadu

and they steal some pears.

i zrywają cudze gruszki.

And that was it.

I tyle.

They didn’t have anything against the person who owned the orchard.

Nie mieli nic do właściciela sadu.

They weren’t hungry; they threw the pears to pigs.

Nie byli głodni; a gruszki rzucili świniom.

What stunned Augustine and disturbed him

To co wstrząsnęło Augustynem najbardziej

was that he seemed to be motivated by a desire just to do wrong.

to to, że motywowała go chęć, żeby po prostu zrobić coś złego.

He writes, "If any part of one of those pears passed my lips,

Augustyn pisze dalej “Jeśli nawet któryś z nich dotknął mego podniebienia,

it was the sin that gave it flavor.

to smak nadawał mu występek.

I had no motivation for wickedness except wickedness itself.

Ale te owoce wcale mnie nie cieszyły, cieszył mnie sam występek

I was foul and I loved it."

i wspólnota z innymi w występku”.

(Laughter)

(Śmiech)

Now I'm a psychologist

Jako psychologa,

and I was interested in real-life stories of perverse actions,

zainteresowały mnie przewrotne działania w codziennym życiu,

so I started The Perversity Project

więc stworzyłem projekt,

where I invited people to send me stories about perverse things that they did.

w ramach którego ludzie przesyłali mi opisy przewrotnych działań.

I defined these acts as

Rozumiałem to w ten sposób:

"when you choose to do something you know is wrong,

“Świadomy wybór czegoś, co wiemy, że jest złe,

morally or otherwise,

moralnie lub inaczej,

at least, in part, because it's wrong."

przynajmniej w części dlatego, że jest złe”.

So one of the first stories I got was,

Jedno z pierwszych wyznań to:

"Flirted with a woman's boyfriend knowing fully well he liked me.

“Flirtowałam z czyimś facetem, dobrze wiedząc, że mu się podobam.

I knew I could steal him if I wanted, but I didn't want to do that.

Wiedziałam, że mogę go odbić, gdybym chciała, ale nie chciałam.

I just wanted her to feel uncomfortable

Tylko chciałam, żeby czuła się nieswojo,

whenever the three of us were in the same room."

kiedy wszyscy troje byliśmy w jednym pokoju”.

(Laughter)

(Śmiech)

"Causing people pain is wrong, but that's exactly why I did it."

“Sprawianie bólu innym jest złe, ale właśnie dlatego to robiłam”.

And in fact, this is the plot of the Dolly Parton song "Jolene."

O tym przecież jest piosenka “Jolene” Dolly Parton.

(Laughter)

(Śmiech)

Sometimes it's self destructive.

Niekiedy szkodzimy sami sobie.

A young man wrote to me, "Ice skating on a pond,

Pewien chłopak napisał: “Jadę na łyżwach,

dark unfrozen spot 30 yards out,

widzę przerębel około 30 m przede mną.

instead of avoiding it, I skate towards it,

Zamiast zawrócić, jadę prosto na niego.

knowing but wondering, knowing but wondering...

wiem, ale może jednak, wiem, ale może jednak...

and splash!"

i plusk!”

(Laughter)

(Śmiech)

Now psychologists have long been interested

Psychologów już od dłuższego czasu

in these sort of violent, disruptive, perverse acts

interesują te gwałtowne, destrukcyjne akty przewrotności

and the kinds of people who do them.

i to, jacy ludzie się tak zachowują.

An example people often give is the Joker from the “Batman” comics.

Często podawany przykład to Joker z komiksów o Batmanie.

In Christopher Nolan's film "The Dark Knight,"

W filmie Christophera Nolana “Mroczny Rycerz”

Alfred, Batman’s butler, describes the Joker by saying,

Alfred, kamerdyner Batmana, tak opisuje Jokera:

"Some men can't be bought, bullied, reasoned or negotiated with.

“Niektórych nie da się kupić, zastraszyć, przekonać czy skłonić do kompromisu.

Some men just want to watch the world burn."

Oni chcą po prostu patrzeć, jak świat płonie”.

And psychologists have thought up a "need for chaos" scale

Więc psychologowie wymyślili test “potrzeby chaosu”,

that gives you a bunch of statements

w którym dostajesz kilka stwierdzeń

and how much you agree with them

i to, jak bardzo się z nimi zgadzasz

will tell you how much you want to watch the world burn.

pokazuje, jak bardzo chcesz patrzeć jak świat płonie.

So do this quietly in your head.

Więc odpowiedzmy sobie sami:

"I need chaos around me.

“Potrzebuję chaosu w życiu.

It's too boring if nothing is going on."

Nudzę się, gdy nic się nie dzieje”.

"Sometimes I just like destroying beautiful things."

“Czasem lubię po prostu zniszczyć coś pięknego”.

But not all the stories I got had that kind of nature.

Ale nie wszystkie historie, które dostałem, takie były.

Some were a little bit more benign.

Niektóre były bardziej niewinne.

Here's one of my favorites.

Oto jedna z moich ulubionych.

"On one occasion in my early 20s, I was out with a friend.

“Gdy miałam jakieś 20 lat, wyszłam z przyjacielem na miasto.

He decided to get himself an ice cream

Postanowił kupić sobie lody

and before he had a chance to try it, I stuck my finger in it."

i zanim zdążył ich spróbować, wsadziłam w nie palec”.

(Laughter)

(Śmiech)

"I tried to play it off as a joke,

“Próbowałam to tłumaczyć jako żart,

but really I had the sudden thought,

ale tak naprawdę nagle pomyślałam

’Man, it would be -- messed up

’Ale to by było chore

if I just jammed my finger in his ice cream.'"

gdybym wsadziła palec w jego lody’“.

Someone else wrote me, "When I was in a professional choir,

Inna osoba napisała: “Gdy byłem w profesjonalnym chórze,

at every concert,

na każdym koncercie

I felt the desire to sing a few notes very incorrectly on purpose.

kusiło mnie specjalnie zaśpiewać kilka nut zupełnie niepoprawnie.

To this day, I don't completely understand why."

Do dzisiaj nie do końca rozumiem dlaczego”.

Someone else wrote me, and this is kind of the sweetest, saddest

A teraz najsłodszy, a zarazem najsmutniejszy

little example of modest perversity:

przykład małej przewrotności:

“Sometimes I walk on the grass instead of the path

“Czasem chodzę po trawie zamiast po chodniku

just because I know it's wrong."

tylko dlatego, że nie wolno”.

(Laughter)

(Śmiech)

Now a lot of perversity makes the world worse.

Przewrotność często zmienia świat na gorsze.

I wouldn't want an Uber driver

Nie chciałbym kierowcy Ubera,

who scores high on a "need for chaos" scale.

który jest wysoko na skali “potrzeby chaosu”

And I don't want a friend or a colleague either.

ani takiego znajomego czy kolegi z pracy.

But sometimes, I'll suggest to you,

Ale czasem, będę się przy tym upierał,

perversity can be clever, creative, beautiful.

przewrotność może być zmyślna, kreatywna, piękna.

And there are some examples from art.

Mamy tego przykłady w sztuce.

There was an illustrious art exhibition in New York City in 1917, and they said,

Organizatorzy pewnej świetnej wystawy w Nowym Jorku w 1917 ogłosili:

"You could send in anything you want, we'll accept everything."

“Możecie nam przysłać co chcecie, przyjmiemy wszystko”.

So Marcel Duchamp sent in a urinal, described [as] a fountain,

Więc Marcel Duchamp przysłał pisuar opisany jako fontanna,

and they rejected it.

ale go odrzucili.

They said, "No, no, we just accept artwork."

“Nie, nie. Chcemy tylko dzieła sztuki”.

But Duchamp insisted it was artwork

Ale Duchamp upierał się, że to sztuka

and the resulting controversy turned out to be one of the pivotal moments

i wynikła z tego kontrowersja okazała się jednym z punktów zwrotnych

in the history of modern art.

w historii sztuki nowoczesnej.

Or take Banksy.

Popatrzmy na Banksy’ego.

A few years ago,

Kilka lat temu

Banksy sold a painting “Girl with Balloon” at Sotheby’s, at auction,

na aukcji w Sotheby’s licytowano obraz pt. “Dziewczynka z balonikiem”.

and he set up the frame so that the moment the painting was sold,

Banksy ukrył w jego ramie niszczarkę i w momencie sprzedaży,

the moment the gavel went "boom,"

kiedy młotek uderzył w stół,

a machine in the frame shredded the painting halfway through,

ukryta w ramie maszyna poszatkowała obraz w połowie.

horrifying the audience.

To przeraziło publiczność,

But... getting on the front pages of newspapers all over the world.

ale... trafiło na pierwsze strony gazet na całym świecie.

Later on, describing it, Banksy quotes a Russian anarchist who says,

Później, opowiadając o tym, Banksy cytuje rosyjskiego anarchistę:

"The urge to destroy is also a creative urge."

“Potrzeba niszczenia jest także potrzebą twórczą“.

Or take comedy.

Kolejny przykład - komedia.

Perversity is part and parcel of comedy.

Przewrotność jest nieodłączną częścią komedii.

So much of what's funny

Zobaczcie jak bardzo śmieszy nas,

is when people do things that are irrational or immoral.

kiedy ludzie zachowują się irracjonalnie lub niemoralnie.

In the right hands, perversity is such a source of joy.

We właściwych rękach, przewrotność może być źródłem radości.

Perversity can also be powerful.

Przewrotność może mieć też moc sprawczą.

Rory Sutherland wrote,

Rory Sutherland pisał:

"Irrational people are much more powerful than rational people."

“Ludzie irracjonalni mają znacznie większą moc sprawczą niż racjonalni”.

He gave two reasons why this is so.

Uzasadnia to na dwa sposoby.

The first is, their threats are so much more convincing.

Po pierwsze, ich groźby są dużo bardziej przekonujące.

Suppose I'm in a confrontation with you

Załóżmy, że doszło między nami do konfliktu

and you threaten me

i mi grozisz,

and you’re a rational, reasonable... person.

ale jesteś racjonalną i rozsądną osobą,

So I know your threats ...

więc wiem, na co cię stać. (Kobieta z sali) No nie wiem.

Woman: Ehh.

(Laughter)

(Śmiech)

PB: Well, I know your threats are going to be normal, proportional and reasonable.

No cóż, wiem, że twoje groźby będą normalne, adekwatne i rozsądne.

But, if as somebody is hinting here, you’re a perverse agent,

Ale jeśli, jak ktoś nam tu podpowiada, mam do czynienia z osobą przewrotną,

I have no idea what you're capable of

to nie mam pojęcia, do czego jest zdolna.

and you're far more frightening to me.

I wtedy boję się o wiele bardziej.

Second reason is, if you're wholly predictable,

Po drugie, jeśli jesteśmy całkowicie przewidywalni,

people learn to hack you.

łatwo nas ograć.

So again, if you're rational and I have to outsmart you,

Więc znowu, jeśli mam przechytrzyć racjonalną osobę,

figure out what you're going to do next,

domyślić się, co zrobi dalej,

I figure you’ll do the rational thing.

pomyślę, że zrobi coś racjonalnego.

If you're perverse, you're harder to predict.

Przewrotnych ludzi trudniej przejrzeć.

And so harder to hack.

A więc trudniej ich ograć.

Edgar Allan Poe, describing perversity,

Edgar Allan Poe opisując przewrotność

described, talked about imps,

mówi o chochlikach.

little magical demons in our heads that cause us to do terrible things.

czyli diabełkach w naszej głowie, popychających nas do przewrotności.

But like I said, I'm a psychologist, I don't believe in imps.

Jak już mówiłem, jako psycholog nie wierzę w takie rzeczy.

I think what we do has reasons, has motivations.

Myślę, że kiedy coś robimy, to mamy swoje powody.

And I think for perverse actions there is a range of them.

I że w przypadku przewrotności, jest ich cała gama.

One of them was mentioned by Augustine.

O jednym z nich wspomniał św. Augustyn.

So later on, after describing the incident with the pears, he writes,

Po opisaniu incydentu z gruszkami, mówi:

"I would not have done it by myself.

“Sam bym tego nie zrobił.

My satisfaction did not lie in the pears, it lay in the crime itself,

Moja satysfakcja nie polegała na owocach, ale na samej zbrodni,

committed in league with a gang of sinners."

popełnionej w zmowie z bandą grzeszników”.

The social force drove him.

Kierowała nim siła społeczna.

And there are other things, too.

Ale mogą być też inne rodzaje.

One force that really interests me

Jedna, która mnie naprawdę interesuje,

goes under many names: self-governance, freedom,

występuje pod wieloma nazwami: niezależność, wolność,

liberty, agency.

swoboda, sprawczość.

Call it autonomy.

Nazwijmy to autonomią,

Call it a desire to be free to do what you want,

pragnieniem bycia wolnym i robienia tego, co chcesz,

free of the constraints of other people

wolnym od ograniczeń ze strony innych ludzi,

and free also of the constraints of rationality and morality.

a także ograniczeń wynikających z racjonalności i moralności.

And Jonah Berger gives a nice example of this.

Jonah Berger podaje tu niezły przykład.

He talks about the Tide Pod challenge of a few years ago,

Mówi o wyzwaniu sprzed kilku lat znanym jako “Tide Pod challenge”,

where many teenagers,

w którym nastolatkowie

instead of using these as detergent products,

przegryzali kapsułki do prania,

bit into them and sometimes consumed them.

a nawet czasem je zjadali.

Now, as you might imagine,

Jak można sobie wyobrazić,

Procter and Gamble, who own the products,

właściciele produktu - Procter & Gamble -

were incredibly unhappy about this

byli bardzo niezadowoleni.

and they set up an extremely expensive ad campaign

Więc zorganizowali niezwykle kosztowną kampanię reklamową,

designed to stop people from consuming these products.

by powstrzymać ludzi przed spożywaniem ich produktów.

And one of their campaigns involved a ... popular football player

W jednej z nich wystąpił sławny amerykański futbolista

known as Gronk.

znany jako Gronk.

So the ad would begin,

Reklama zaczynała się tak:

"Hey, Gronk, is eating the pods ever a good idea?"

“Hej, Gronk, czy zjadanie tych kapsułek to dobry pomysł?”

And Gronk responds, "No, no, no."

I Gronk odpowiadał “Nie, nie i nie”.

Berger points out, when this ad came up,

Berger zauważył, że kiedy reklama się pojawiła,

consumption of the pots shot up.

spożycie kapsułek wzrosło.

(Laughter)

(Śmiech)

Not down.

Nie zmalało.

"Nobody's going to tell me what to do.

“Nikt mi nie będzie mówił, co robić.

Who is this Gronk telling me what to do?

Ten cały Gronk też nie.

I want to be an autonomous, free being."

Chcę być niezależną, wolną jednostką.”

And psychologists call this reactance.

Psychologowie nazywają to “reaktancją”.

This means it's "an unpleasant feeling

To “negatywne odczucie

that emerges when people experience a threat to

występujące, gdy nasza swoboda działania

or loss of their free behaviors."

jest nam odbierana bądź zagrożona”.

And there's a wealth of laboratory studies looking at reactance.

Przeprowadzono mnóstwo badań laboratoryjnych analizujących reaktancję.

So they test the idea

Sprawdzano hipotezę,

that what you try to do is reestablish the threatened freedom.

że ludzie próbują wtedy odzyskać swoją zagrożoną wolność.

And so one of the studies, for instance, looks at binge-drinking ads

W jednym badaniu na przykład przyglądano się kampaniom antyalkoholowym

and finds that when binge drinking ads are particularly heavy-handed,

i okazało się, że kiedy ich ton był zbyt kategoryczny,

people often respond by drinking more. ...

ludzie często zaczynali pić więcej.

"I'm going to reestablish my freedom."

“Chcę odzyskać moją wolność.”

"I'm going to do what I want."

“Będę robić to, co chcę.”

Or take threats of reprisal.

Albo weźmy groźby odwetu.

There's a lovely study by a team of political scientists

Było jedno wspaniałe badanie prowadzone przez zespół politologów,

which asked you, asked the subjects,

w którym ludzie mieli wyobrazić sobie,

to imagine that they’re an ambassador to a country

że są ambasadorami w jakimś państwie

and they're deciding whether or not to have sanctions

i decydują, czy nałożyć na to państwo sankcje

towards that country.

czy nie.

In one condition, the dictator says

W jednym przypadku dyktator mówi:

"If you do sanctions towards our country, that's OK, I won't do anything."

“Jeśli nałożycie na nas sankcje, to OK, nic wam nie zrobimy”.

In the second condition, the dictator says,

W drugim przypadku mówi:

"If you do sanctions towards our country,

“Jeśli nałożycie na nas sankcje,

I will unleash terrorist attacks against you."

naślę na was terrorystów”.

What's the stunning finding from this is that in the second condition,

Zdumiewające, ale okazało się, że to w drugim przypadku,

not the first,

nie w pierwszym,

they were more likely to do it.

sankcje były nakładane częściej.

A lot of our perverse actions are in response to people

Wiele z naszych przewrotnych działań wynika z tego, że ktoś mówi nam,

telling us not to do what we want to do,

żebyśmy nie robili tego, co chcemy robić,

and it makes us want all the more to do that thing.

co sprawia tylko, że chcemy to zrobić jeszcze bardziej.

I think there are two lessons from the study of perversity.

Myślę, że te badania nad przewrotnością mogą nas nauczyć dwóch rzeczy.

One is to appreciate its role in everyday life.

Po pierwsze, żeby zauważać jej znaczenie w codziennym życiu.

It's really worth knowing that there are people out there

Warto mieć świadomość, że są ludzie,

who really do want to watch the world burn.

którzy naprawdę chcą patrzeć, jak świat płonie.

And I think it's also worth knowing that each and every one of us,

I myślę, że warto też mieć świadomość, że każdy z nas

at some point in our life,

w jakimś momencie życia

wants to watch the world burn at least a little bit.

chce patrzeć, jak świat płonie, przynajmniej troszeczkę.

(Laughter)

(Śmiech)

I think it's worth knowing,

Uważam, że warto mieć świadomość,

at least for consequential decisions like choosing who to vote for,

myśląc o ważnych decyzjach, jak na przykład głosowanie w wyborach,

that people aren't just motivated by material self-interest

że ludźmi nie kierują tylko względy ekonomiczne

or by an affiliation to social and political group.

ani przynależność do grupy społecznej czy politycznej.

Sometimes people want to be autonomous beings,

Czasem ludzie chcą być niezależni,

they want to be free.

chcą być wolni.

And telling these people, "What you're doing is stupid,"

I mówienie tym ludziom “To, co robisz, jest głupie”,

"what you're doing is irrational,"

“to, co robisz, jest bez sensu”,

"what you're doing is immoral,"

“to, co robisz, jest niemoralne”

can have the paradoxical effect of motivating them to do

paradoksalnie może ich popchnąć

exactly what you don't want them to do.

właśnie do zrobienia tego, czego ty nie chcesz.

The second lesson of perversity has to do with our everyday lives.

Druga lekcja, którą daje nam przewrotność, też łączy się z codziennością.

A lot of perversity is awful.

Znaczna przewrotność jest okropna.

I think the world would be better off without it.

I światu lepiej żyłoby się bez niej.

But I think we've seen a little bit that perversity could be funny.

Ale myślę, że mieliśmy okazję zobaczyć, że mała przewrotność może być zabawna.

It could be clever.

Może być pomysłowa.

I think it can make the world a better place.

Wydaje mi się, że może zmienić świat na lepsze.

And so I guess I'd suggest

Chyba chcę przez to powiedzieć,

that a life with a little bit of perversity in it,

że życie doprawione szczyptą przewrotności,

a life where sometimes you put your finger into your friend's ice cream,

życie, w którym zdarza się czasem, że wetkniesz palec w lody przyjaciela,

is a life that's a lot more interesting.

jest po prostu o wiele ciekawsze.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause)

(Brawa)