The powerful stories that shaped Africa | Gus Casely-Hayford

Translator: Hiwa Foundation Reviewer: Hiwa Foundation II

Now, Hegel -- he very famously said

هیگڵ، قسەیەکی زۆر بەناوبانگی هەیە

that Africa was a place without history,

دەڵێ ئەفریقا شوێنێکە مێژووی نییە،

without past, without narrative.

ڕابردووی نییە، چیرۆکی نییە بگێڕدرێتەوە.

Yet, I'd argue that no other continent has nurtured, has fought for,

لەگەڵ ئەوەشدا، دەبێت بڵێم هیچ کیشوەرێک هێندەی ئەفریقا، گرنگی نەداوە بە مێژووەکەی و

has celebrated its history more concertedly.

شەڕی بۆ نەکردووە و گرنگ نەبووە بەلایەوە.

The struggle to keep African narrative alive

ململانێکان بۆ هێشتنەوەی چیرۆکەکانی ئەفریقا بە زیندوویی

has been one of the most consistent

یەکێک بووە لە خۆگرتوو ترین و

and hard-fought endeavors of African peoples,

هەوڵبۆدراوترین ئامانجەکانی خەڵکە ئەفریقییەکان و

and it continues to be so.

بەردەوامیشە لەوەی بەو شێوەیە بێت.

The struggles endured and the sacrifices made to hold onto narrative

ململانێکان بەردەوام بوون و قووربانی درا بۆ دەستگرتن بە چیرۆکەکانەوە

in the face of enslavement, colonialism, racism, wars and so much else

بەڕووی بەکۆیلە کردن، داگیرکردن، ڕەگەزپەرستی، و جەنگ و زۆر شتی تریش

has been the underpinning narrative

کراوە بۆ پشتیوانیکردنی

of our history.

چیرۆکەکانی مێژووەکەمان.

And our narrative has not just survived the assaults

چیرۆکەکانیش نەک بەتەنیا ڕزگاریان بووە بەڕووی هێرشەکاندا

that history has thrown at it.

کە مێژوو ڕووبەڕووی کردوونەتەوە.

We've left a body of material culture,

بڕێکی ئێجگار زۆرمان بەجێهێشتووە لە کلتوری ماددەیی،

artistic magistery and intellectual output.

ماددەیەکی هونەری خۆساڕێژکەر و بەرهەمێکی ڕۆشنبیرکەر.

We've mapped and we've charted and we've captured our histories

بەشێوەیەک مێژووی خۆمان نوسیوەتەوە و وێنەکێشاوە و خستۆتە سەر نەخشە

in ways that are the measure of anywhere else on earth.

کە وەک هەر بەشێکی تری سەر ڕووی زەوی بووە.

Long before the meaningful arrival of Europeans --

ماوەیەکی زۆر پڕ گەشتنە واتادارەکەی ئەورووپییەکان --

indeed, whilst Europe was still mired in its Dark Age --

بێگومان، ئەوکاتەی هێشتا ئەوروپا لە سەردەمی تاریکدا بوو --

Africans were pioneering techniques in recording, in nurturing history,

ئەفریقییەکان پێشەنگبوون لە درووستکردنی تەکنیکەکانی نوسینەوە و پەرەپێدانی مێژوو،

forging revolutionary methods for keeping their story alive.

شێوازی نوێیان درووستکردووە بۆ هێشتنەوەی چیرۆکەکانی بە زیندوێتی.

And living history, dynamic heritage --

چوونەوە سەر مێژوو، کەلەپورە دەوڵەمەندەکە --

it remains important to us.

هێشتا شتێکی گرنگە لەلامان.

We see that manifest in so many ways.

دەبینین کە لە چەندین ڕووەوە کاریگەری خۆی هەیە.

I'm reminded of how, just last year -- you might remember it --

بیرم کەوتەوە کە چۆن ساڵی پار -- ئێوەش لەوانەیە بیرتان بێت --

the first members

یەکەمین ئەندامەکانی

of the al Qaeda-affiliated Ansar Dine

گرووپی ئەنسار دینی هاوپەیمانی ئەل قاعیدە

were indicted for war crimes and sent to the Hague.

تۆمەتبارکران بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگی و نێردران بۆ لاهای.

And one of the most notorious was Ahmad al-Faqi,

یەکێک لە خراپترینی تاوانبارەکان ئەحمەد ئەل فەقی بوو،

who was a young Malian,

کە کوڕێکی مالی گەنج بوو، و

and he was charged, not with genocide,

تۆمەتەکەی، ئەنجامدانی جینۆساید،

not with ethnic cleansing,

یان پاکتاوی ڕەگەزی نەبوو،

but with being one of the instigators of a campaign

بەڵکو تۆمەتەکەی درووستکردنی هەڵمەتێک بوو

to destroy some of Mali's most important cultural heritage.

بۆ لەناوبردنی گرنگترین شوێنی کەلەپوری کلتوری مالی.

This wasn't vandalism;

ئەمانە کردەوەی تێکدەرانە نەبوون،

these weren't thoughtless acts.

کردەوەیەک نەبوون بیریان لێنەکرابێتەوە.

One of the things that al-Faqi said

یەکێک لەو شتانەی ئەل فەقی وتی

when he was asked to identify himself in court

ئەوکاتەی داوای لێکرا خۆی بناسێنێت لە دادگادا

was that he was a graduate, that he was a teacher.

ئەوەبوو کە ئەو دەرچووی زانکۆ بوو، مامۆستایەک بووە.

Over the course of 2012, they engaged in a systematic campaign

بەدرێژایی ساڵی ٢٠١٢، بەشداربوون لە هەڵمەتێکی پلان بۆداڕێژراودا

to destroy Mali's cultural heritage.

بۆ لەناوبردنی کەلەپوری کلتوری مالی.

This was a deeply considered waging of war

ئەمە هەڵگیرساندنی جەنگ بوو بەشێوەیەک باش بیری لێکراوەتەوە

in the most powerful way that could be envisaged:

بە بەهێزترین شێوە کە بتوانی مەزندەی بکەیت:

in destroying narrative, in destroying stories.

لە لەناوبردنی چیرۆکەکان، لە لەناوبردنی ڕووداوەکاندا.

The attempted destruction of nine shrines,

هەوڵی ڕووخاندنی نۆ نزرگە،

the central mosque

مزگەوتی ناوەند و

and perhaps as many as 4,000 manuscripts

نزیکەی ٤٠٠٠ دەستنوسی دێرین

was a considered act.

کردەوەیەکی پلان بۆدانراو بوو.

They understood the power of narrative to hold communities together,

لە هێزی چیرۆکە مێژووییەکان تێگەشتبوون بۆ هێشتنەوەی کۆمەڵگاکان پێکەوە، و

and they conversely understood that in destroying stories,

تێگەشتبوون لەوەی لەناوبردنی چیرۆکەکان

they hoped they would destroy a people.

هیوایەکە بۆ لەناوبردنی خەڵکەکە.

But just as Ansar Dine and their insurgency

بەڵام چۆن ئەنسار دین و شوێنکەوتووەکانی

were driven by powerful narratives,

لەژێر کاریگەری بەهێزی ئەو چیرۆکانەدا بوون،

so was the local population's defense of Timbuktu and its libraries.

بەهەمان شێوە بەرگری ناوچەیی خەڵکەکەش بۆ تیمبوکتو و کتێبخانەکانی.

These were communities who've grown up with stories of the Mali Empire;

ئەمانە ئەو کۆمەڵگایانە بوون کە لەگەڵ چیرۆکەکانی ئیمپراتۆریەتی مالیدا گەورەبوون؛

lived in the shadow of Timbuktu's great libraries.

لە سێبەری کتێبخانە مەزنەکانی تیمبوکتودا ژیابوون.

They'd listened to songs of its origin from their childhood,

هەر لە منداڵییەوە گوێیان لە گۆرانییەکانی پەیدابوونی گرتووە و

and they weren't about to give up on that

ئامادەنەبوون دەستبەرداری ئەوە ببن

without a fight.

بە ئاسانی.

Over difficult months of 2012,

بە درێژایی مانگە قورسەکانی ٢٠١٢،

during the Ansar Dine invasion,

لەکاتی هێرشی ئەنسار دیندا،

Malians, ordinary people, risked their lives

مالییەکان، خەڵکە ئاساییەکان، ژیانی خۆیان خستە مەترسییەوە

to secrete and smuggle documents to safety,

بۆ دەرکردن و بردنە دەرەوەی بەڵگەنامەکان بۆ شوێنی سەلامەت،

doing what they could to protect historic buildings

ئەوەی لە توانایاندا بوو کردیان بۆ پاراستنی تەلارە مێژوییەکان و

and defend their ancient libraries.

بەرگریکردن لە کتێبخانە دێرینەکانیان.

And although they weren't always successful,

هەرچەندە هەموو جارێک سەرکەوتوو نەبوون،

many of the most important manuscripts were thankfully saved,

بە سوپاسگوزارییەوە زۆربەی نوسراوە کۆنە گرنگەکان ڕزگارکران، و

and today each one of the shrines that was damaged during that uprising

ئێستاش هەر یەکێک لەو نزرگانەی لەکاتی شەڕەکەدا زیانی پێگەشت

have been rebuilt,

بنیات نراوەتەوە.

including the 14th-century mosque that is the symbolic heart of the city.

بە مزگەوتەکەی سەدەی چواردەیەمیشەوە کە وەک دڵی شارەکە وایە.

It's been fully restored.

بە تەواوەتی چاک کرانەوە.

But even in the bleakest periods of the occupation,

تەنانەت لە بێهیواترین ماوەکانی داگیرکردنەکەشدا،

enough of the population of Timbuktu simply would not bow

هیچ خەڵکێک لە تیمبوکتو کڕنووشیان نەدەبرد

to men like al-Faqi.

بۆ پیاوانی وەک ئەل فەقی.

They wouldn't allow their history to be wiped away,

ڕێگەیان نەدەیا بەوەی مێژوویان خاپوور بکرێت، و

and anyone who has visited that part of the world,

هەر کەسێک سەردانی ئەو وڵاتەی کردبێت،

they will understand why,

تێدەگات بۆچی،

why stories, why narrative, why histories are of such importance.

بۆچی چیرۆکەکان، گێڕانەوەی ڕووداوەکان، مێژووەکان گرنگییەکی وایان پێدەدرێت.

History matters.

مێژوو گرنگە.

History really matters.

مێژوو بەڕاستی گرنگە.

And for peoples of African descent,

بۆ ئەو خەڵکەشی ڕەچەڵەکی ئەفریقین،

who have seen their narrative systematically assaulted over centuries,

کە بینیویانە گێڕانەوەی ڕاستی چیرۆکەکان بەدرێژایی سەدەکان هێرشی کراوەتە سەر،

this is critically important.

ئەمە گرنگییەکی هەستیاری هەیە.

This is part of a recurrent echo across our history

ئەمە بەشێکە لە دەنگدانەوەیەکی بەردەوام بەدرێژایی مێژووی

of ordinary people making a stand for their story, for their history.

خەڵکە ئاساییەکەمان کە بەرگریان کردووە بۆ چیرۆکەکانیان، و مێژووەکەیان.

Just as in the 19th century,

هەر وەک سەدەی نۆزدە،

enslaved peoples of African descent in the Caribbean

خەڵکە بە ڕەچەڵەک ئەفریقیە بەکۆیلە کراوە کاریبییەکان

fought under threat of punishment,

لە ژێر هەڕەشەی سزاداندا دەجەنگان،

fought to practice their religions, to celebrate Carnival,

دەجەنگان بۆ پەیڕەوکردنی ئاینەکانی خۆیان، ئەنجامدانی کەرنەڤاڵەکانیان،

to keep their history alive.

بۆ هێشتنەوەی مێژووەکەیان بە زیندویی.

Ordinary people were prepared to make great sacrifices,

خەڵکە ئاساییەکان ئامادە بوون قووربانی گەورە بەن،

some even the ultimate sacrifice,

هەندێک تەنانەت خۆکردنە قوربانیش،

for their history.

بۆ مێژووەکەیان.

And it was through control of narrative

لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی گێڕانەوەی چیرۆکەوە بوو

that some of the most devastating colonial campaigns were crystallized.

هەندێک لە وێرانکەرترین هەڵمەتە داگیرکارییەکان ئەنجامدران.

It was through the dominance of one narrative over another

لەڕێگەی زاڵبوونی گێڕانەوەی چیرۆکێک بوو بەسەر چیرۆکێکی ترەوە

that the worst manifestations of colonialism became palpable.

کە خراپترین دەرئەنجامەکانی داگیرکاری توانرا هەستی پێبکرێت.

When, in 1874, the British attacked the Ashanti,

ساڵی ١٨٧٤، کاتێک بەریتانییەکان هێرشیان کردە سەر شانشینی ئاشانتی،

they overran Kumasi and captured the Asantehene.

شاری کوماسیان داگیرکرد، و سەرۆکەکەیان دەستگیرکرد.

They knew that controlling territory and subjugating the head of state --

دەیانزانی کە کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە و ملکەچکردنی سەرۆکی شانشینەکە --

it wasn't enough.

بەس نابێت.

They recognized that the emotional authority of state

درکیان بەوە کردبوو کە دەسەڵاتی سۆزداری دەوڵەت

lay in its narrative

لە گێڕانەوەی ڕووداوەکاندایە و

and the symbols that represented it,

هێماکانی کە نیشانی ئەیات،

like the Golden Stool.

وەک تەختە ئاڵتوونییەکە.

They understood that control of story was absolutely critical

تێگەشتبوون لەوەی کۆنترۆڵکردنی چیرۆکەکان گرنگترین شتە

to truly controlling a people.

بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕاستەقینەی خەڵکەکە.

And the Ashanti understood, too,

ئەشانتییەکانیش لەوە تێدەگەشتن، و

and they never were to relinquish the precious Golden Stool,

ئامادەنەبوون قەت دەستبەرداری تەختە ئاڵتوونییەکە ببن،

never to completely capitulate to the British.

قەت بە تەواوەتی خۆیان نەیەن بەدەستەوە بۆ بەریتانییەکان.

Narrative matters.

چیرۆکی میلەتەکان گرنگە.

In 1871, Karl Mauch, a German geologist working in Southern Africa,

ساڵی ١٨٧١، کارل ماوک، زەویناسی ئەڵمانی کە لە ئەفریقای باشوور کاری دەکرد،

he stumbled across an extraordinary complex,

گەشتە لای ژمارەیەک تەلاری نائاسایی،

a complex of abandoned stone buildings.

کۆمەلێک تەلاری دروستکراو لە بەرد.

And he never quite recovered from what he saw:

بە تەواوەتیش تاسابوو بەو شتەی بینی:

a granite, drystone city,

شارێکی درووستکراو لە گرانێت، و بەردی وشکبوو،

stranded on an outcrop above an empty savannah:

لەناو ڕووبەرێکی بەردینی سەر ناوچەیەکی ساڤانای چۆڵ:

Great Zimbabwe.

زیمبابۆی مەزن.

And Mauch had no idea who was responsible

ماوکیش نەیدەزانی کێ بەرپرسیارە

for what was obviously an astonishing feat of architecture,

لەو شوێنە کە بێگومان کارێکی تەلارسازی سەرسوڕهێنەرە،

but he felt sure of one single thing:

بەڵام لە یەک شت دڵنیا بوو:

this narrative needed to be claimed.

پێویستە خۆی چیرۆکەکە بگێڕێتەوە.

He later wrote that the wrought architecture of Great Zimbabwe

دواتر نوسیبووی کە تەلارسازییە مەزنەکەی زیمبابۆی مەزن

was simply too sophisticated,

زۆر کارێکی ئاڵۆزە،

too special to have been built by Africans.

زۆر تایبەتە تا لەلایەن ئەفریقییەکانەوە درووست کرابێت.

Mauch, like dozens of Europeans that followed in his footsteps,

ماوک، وەک زۆرێک لە ئەوروپییەکان کە شوێنپێی ئەویان گرتبووەوە،

speculated on who might have built the city.

گریمانەیان دەکرد بۆ ئەوەی ئەبێ کێ شارەکەی بنیات نابێت. و

And one went as far as to posit,

یەکێکیان بە شێوەیەک لایدا تەنانەت وتبوی،

"I do not think that I am far wrong if I suppose that that ruin on the hill

"پێموانییە زۆر هەڵە بم ئەگەر وایدانێم کە ئەو شوێنەوارەی سەر بەرزییەکە

is a copy of King Solomon's Temple."

هاوشێوەی پەرستگاکەی پاشا سۆلۆمۆنە."

And as I'm sure you know, Mauch,

وە دڵنیاشم دەزانن، ماوک،

he hadn't stumbled upon King Solomon's Temple,

نەچوەتە سەر شوێنەوارێک کە پەرستگای پاشا سۆلۆمۆن بێت،

but upon a purely African complex of buildings

بەڵکو ژمارەیەک تەلاری ئەفریقی ڕەسەن

constructed by a purely African civilization

کە لەلایەن شارستانیەتێکی ئەفریقی ڕەسەنەوە بنیات نراوە

from the 11th century onward.

لە سەدەی یانزە بەدواوە.

But like Leo Frobenius, a fellow German anthropologist

بەڵام وەک لیۆ فرۆبینیەس، مرۆڤناسێکی ئەڵمانی،

who speculated some years later,

کە چەند ساڵێک دواتر، گریمانەی کرد،

upon seeing the Nigerian Ife Heads for the very first time,

دوای بینینی سەرە پەیکەرە ئیفییەکانی نایجیریا بۆ یەکەمجار،

that they must have been artifacts from the long-lost kingdom of Atlantis.

کە گوایە ئەمانە پاشماوە بوون بۆ شانشینە ونبووەکەی ئەتلانتیس.

He felt, just like Hegel,

ئەویش وەک هیگڵ هەستیکردووە،

an almost instinctive need to rob Africa of its history.

پێویستییەکی غەریزەیی هەیە بۆ ئەوەی ئەفریقا بێبەش بکات لە مێژووەکەی.

These ideas are so irrational,

ئەم بیرۆکانەیان ئەوەندە نابەجێن،

so deeply held,

ئەوەندەش توندن لەسەری،

that even when faced with the physical archaeology,

کە تەنانەت ئەگەر بەڵگەی شوێنەوارناسیشیان بۆ بێنیتەوە،

they couldn't think rationally.

ناتوانن بەشێوەیەک درووست بیرکەنەوە.

They could no longer see.

چیتر نەیاندەتوانی ببینن.

And like so much of Africa's relationship with Enlightenment Europe,

وە وەک زۆرێک لە پەیوەندی ئەفریقییەکان لەگەڵ ئەوروپییە دنیادیدەکاندا،

it involved appropriation, denigration and control of the continent.

قۆڕخکردنی سامانەکان، ناوزڕاندن و کۆنترۆڵی کیشوەرەکەی لەخۆدەگرت.

It involved an attempt to bend narrative to Europe's ends.

هەوڵێکیشی لەخۆدەگرت بۆ ئەوەی چیرۆکەکان لە بەرژەوەندی ئەوروپیەکاندا بگێڕدرێتەوە.

And if Mauch had really wanted to find an answer to his question,

ئەگەر ماوکیش بەڕاستی ویستبێتی وەڵامێک بۆ پرسیارەکەی بدۆزێتەوە،

"Where did Great Zimbabwe or that great stone building come from?"

"ئایا زیمبابۆی مەزن یان تەلارە بەردینە مەزنەکان چۆن دروستکراون؟"

he would have needed to begin his quest

پێویستی بەوە دەکرد ئەرکەکەی دەستپێکات

a thousand miles away from Great Zimbabwe,

لە دووری هەزارەها میلەوە لە زیمبابۆی مەزن،

at the eastern edge of the continent, where Africa meets the Indian Ocean.

لە لێواری خۆرهەڵاتی کیشوەرەکە، لەسەر کەنارئاوی زەریای هیندی.

He would have needed to trace the gold and the goods

پێویستی دەکرد شوێن کاڵاکان و ئاڵتوونەکان بکەوێت

from some of the great trading emporia of the Swahili coast to Great Zimbabwe,

لە هەندێک لە گەورەترین بازاڕەکانی کەنارئاوی سواهیلیەوە بۆ زیمبابۆی مەزن،

to gain a sense of the scale and influence

بۆ ئەوەی تێبگات لە گەورەیی و کاریگەری

of that mysterious culture,

ئەو کلتورە نەزانراوە،

to get a picture of Great Zimbabwe as a political, cultural entity

بۆ وەرگرتنی وێنەیەکی زیمبابۆی مەزن، وەک پێکهاتەیەکی سیاسی، و کلتوری

through the kingdoms and the civilizations

لەڕێی شانشینەکان و شارستانیەتەکانەوە

that were drawn under its control.

کە کەوتبوونە ژێر کۆنترۆڵییەوە.

For centuries, traders have been drawn to that bit of the coast

بۆ چەندین سەدە، بازرگانەکان بەرەو ئەو بەشەی کەنارئاوەکە چوون

from as far away as India and China and the Middle East.

لە هەندێک شوێنی دوری وەک هیندستان و چین و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.

And it might be tempting to interpret,

لەوانەشە هانت بدات بەدوایدا بچیت،

because it's exquisitely beautiful, that building,

چونکە هەتا بڵێی جوانە، ئەو تەلارە

it might be tempting to interpret it

زۆر هانت دەدات بزانیت ڕاستییەکەی پشتی چییە

as just an exquisite, symbolic jewel,

تەنیا وەک خشڵێکی بێوێنە و هێمایی،

a vast ceremonial sculpture in stone.

پێکهاتەیەکی نموونەیی درووستکراو لە بەرد.

But the site must have been a complex

بەڵام ئەبێ شوێنەکە بەشێک بووبێت

at the center of a significant nexus of economies

لە ناوەڕاستی تۆڕێکی ئابووری دیاردا

that defined this region for a millennium.

کە بۆ ماوەی هەزارەیەک مۆرکی ئەم ناوچەیە بووە.

This matters.

ئەمە گرنگە.

These narratives matter.

ئەم چیرۆکانە گرنگن.

Even today, the fight to tell our story is not just against time.

تەنانەت ئەمڕۆش، شەڕی گێڕانەوەی چیرۆکەکانم تەنیا دژی کات نییە.

It's not just against organizations like Ansar Dine.

تەنیا دژی ڕێکخراوەکانی وەک ئەنسار دین نییە.

It's also in establishing a truly African voice

هەروەها لە بنیاتنانی دەنگێکی ئەفریقی ڕاستەقینەدایە

after centuries of imposed histories.

دوای چەندین سەدە لە مێژووی سەپێنراو.

We don't just have to recolonize our history,

نەک تەنیا پێویستە دووبارە مێژووی خۆمان داگیر بکەینەوە

but we have to find ways to build back the intellectual underpinning

بەڵکو پێویستە ڕێگا بدۆزینەوە بۆ بنیاتنانەوەی بناغە ڕۆشنبیرییەکەی

that Hegel denied was there at all.

کە هیگڵ نکوڵی کردووە لە هەبوونی.

We have to rediscover African philosophy,

پێویستە دووبارە فەلسەفەی ئەفریقی بدۆزینەوە،

African perspectives, African history.

ڕوانگە تەماشاکردنە ئەفریقییەکە، مێژووە ئەفریقییەکە.

The flowering of Great Zimbabwe -- it wasn't a freak moment.

دەرکەوتنی زیمبابۆی مەزن -- ساتێکی تاسێنەر نەبوو.

It was part of a burgeoning change across the whole of the continent.

تەنیا بەشێک بوو لە پێگەشتنێک لە سەرانسەری کیشوەرەکەدا.

Perhaps the great exemplification of that was Sundiata Keita,

لەوانەیە بەنموونەکردنێکی مەزنی ئەوە سوندیاتا کیتا بووبێت،

the founder of the Mali Empire,

دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتی مالی،

probably the greatest empire that West Africa has ever seen.

لەوانەیە مەزنترین ئیمپراتۆریەت بێت خۆرئاوای ئەفریقا بەخۆیەوە دیبێت.

Sundiata Keita was born about 1235,

سوندیاتا کیتا دەوروبەری ساڵی ١٢٣٥ لەدایک بووە،

growing up in a time of profound flux.

لە کاتی گۆڕانکارییەکی گەورەدا گەورە بووە.

He was seeing the transition between the Berber dynasties to the north,

ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتی بینیوە لە نێوان بنەماڵە بەربەرە فەرمانڕەواکانی باکور،

he may have heard about the rise of the Ife to the south

لەوانەیە بیستبێتی کە ئیفییەکان لە باشوور لە گەشەکردندان و

and perhaps even the dominance of the Solomaic Dynasty

یان تەنانەت زاڵبوونی بنەماڵەی فەرمانڕەوایی سۆلۆمایک

in Ethiopia to the east.

لە ئەسیوبیا لە خۆرهەڵات.

And he must have been aware that he was living through a moment

لەوانەشە ئاگاداری ئەوە بووبێت کە بە درێژایی ماوەیەکی،

of quickening change,

گۆڕانکاری خێرا لە ژیاندا بووبێ،

of growing confidence in our continent.

ماوەی گەشەکردنی متمانە بەخۆکردن لەسەر کیشوەرەکەمان.

He must have been aware of new states

لەوانەیە ئاگاداری ئەو دەوڵەتە نوێیانە بووبێت

that were building their influence

کە خەریکی بنیاتنانی کاریگەری خۆیانن

from as far afield as Great Zimbabwe and the Swahili sultanates,

لە شوێنی هێندە دووری وەک زیمبابۆی مەزن و سوڵتانەکانی سواهیلی،

each engaged directly or indirectly beyond the continent itself,

هەر یەکێکیان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کاریان لە دەرەوەی کیشوەرەکەش کردووە،

each driven also to invest in securing their intellectual and cultural legacy.

هەر یەکێکیان پاڵنەریان هەبووە لە سەقامگیرکردنی میراتگرە کلتوری و ڕۆشنبیرییەکەیان.

He probably would have engaged in trade with these peer nations

لەوانەیە بازرگانی کردبێت لەگەڵ ئەم نەتەوانەی دراوسێدا

as part of a massive continental nexus

وەک بەشێک لە تۆڕێکی کیشوەری گەورەی

of great medieval African economies.

ئابوورییەکی مەزنی ئەفریقی سەردەمی ناوەڕاست.

And like all of those great empires,

هەر وەک ئەو هەموو ئیمپراتۆریەتە مەزنانە،

Sundiata Keita invested in securing his legacy through history

سوندیاتا کایتا پارەیەکی زۆری خستۆتە جێگیرکردنی میراتییەکەی لەڕێی مێژوەوە

by using story --

بە بەکارهێنانی چیرۆک --

not just formalizing the idea of storytelling,

نەک تەنیا لە بەفەرمی کردنی بیرۆکەی چیرۆک گیڕانەوە

but in building a whole convention

بەڵکو بنیاتنانی دەستورێکی گشتیدا

of telling and retelling his story

لە گێڕانەوە و دووبارە گێڕانەوەی چیرۆک

as a key to founding a narrative

وەک کلیلی بناغەی بەسەرهاتەکان

for his empire.

بۆ ئیمپراتۆریەتەکەی.

And these stories, in musical form,

ئەم چیرۆکانەش، لە شێوەیەکی موزیکیدا،

are still sung today.

هێشتا دەوترێنەوە.

Now, several decades after the death of Sundiata,

ئێستا، چەندین دەیە دوای مردنی سوندیاتا،

a new king ascended the throne,

پادشایەکی نوێ چووەتە سەر تەخت،

Mansa Musa, its most famous emperor.

مانسا موسا، بەناوبانگترین ئیمپراتۆرییەتی.

Now, Mansa Musa is famed for his vast gold reserves

ئێستا، مانسا موسا بەناوبانگە بە ئاڵتوونە زۆرەکەی هەڵیگرتبوو و

and for sending envoys to the courts of Europe and the Middle East.

ناردنی باڵوێزەکان بۆ کۆشکە شاهانەکانی ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.

He was every bit as ambitious as his predecessors,

ئەویش هەر وەک پێشینەکانی بەرزخواز بووە،

but saw a different kind of route of securing his place in history.

بەڵام ڕێگایەکی جیاوازی دۆزییەوە بۆ جێگیرکردنی شوێنی خۆی لە مێژوودا.

In 1324, Mansa Musa went on pilgrimage to Mecca,

ساڵی ١٣٢٤، مانسا موسا بە حەج چوو بۆ مەککە، و

and he traveled with a retinue of thousands.

لەگەڵ دەست و پێوەندێکی چەند هەزاریدا چوو.

It's been said that 100 camels each carried 100 pounds of gold.

دەوترێت کە ١٠٠ وشتر هەر یەکێکیان ١٠٠ پاوەند ئاڵتوونی هەڵگرتووە.

It's been recorded that he built a fully functioning mosque

تۆمارکراوە کە مزگەوتێکی تەواوەتی درووستکردووە

every Friday of his trip,

لە هەر هەینییەکی گەشتەکەیدا، و

and performed so many acts of kindness,

چەندین کاری بەخشندەیی نیشانداوە،

that the great Berber chronicler, Ibn Battuta, wrote,

کە مێژووناسی بێربەری مەزن، ئیبن باتوتا، نوسیوێتی،

"He flooded Cairo with kindness,

"قاهیرەی پڕکرد لە میهرەبانی خۆی،

spending so much in the markets of North Africa and the Middle East

پارەیەکی زۆری خەرج کرد لە بازاڕەکانی باکوری ئەفریقا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست

that it affected the price of gold into the next decade."

بەشێوەیەکی بۆ چەندین دەیە کاری کردۆتە سەر نرخی ئاڵتوون."

And on his return,

دوای گەڕانەوەشی،

Mansa Musa memorialized his journey

مانسا موسا یادەوەرییەکی دانا بۆ گەشتەکەی

by building a mosque at the heart of his empire.

بە بنیاتنانی مزگەوتێک لە ناوجەرگەی ئیمپراتۆریەتەکەیدا.

And the legacy of what he left behind,

میراتییەکەشی لەدوای خۆی جێیهێشتووە،

Timbuktu,

تیمبوکتووە،

it represents one of the great bodies of written historical material

یەکێکە لە گەورەترین شوێنەکانی نوسراوی مێژوویی تیادایە و

produced by African scholars:

لەلایەن توێژەرەوەکانی سەردەمی ناوەڕاستدا نوسراون:

about 700,000 medieval documents,

نزیکەی ٧٠٠,٠٠٠ بەڵگەنامەی سەردەمی ناوەڕاست،

ranging from scholarly works to letters,

لە کاری توێژینەوەی مێژووییەوە بۆ نامە،

which have been preserved often by private households.

کە زۆرجار لەلایەن خەڵکەکەوە پارێزراوە.

And at its peak, in the 15th and 16th centuries,

لە لوتکەی خۆشیدا، لە سەدەکانی پانزە و شانزەدا،

the university there was as influential

کاریگەری زانکۆکەی ئەوێ

as any educational establishment in Europe,

هێندەی هەر دامەزراوەیەکی خوێندنی ئەوروپا بووە،

attracting about 25,000 students.

نزیکەی ٢٥,٠٠٠ خوێندکاری ڕاکێشاوە.

This was in a city of around 100,000 people.

ئەمە لە شارێکدا کە نزیکەی ١٠٠,٠٠٠ کەسی تیادایە.

It cemented Timbuktu as a world center of learning.

تیمبوکتوی وەک بنکەیەکی فێربوونی جیهانی ناساندووە.

But this was a very particular kind of learning

بەڵام ئەمە جۆرێکی خوێندنی دیاریکراو بووە

that was focused and driven by Islam.

کە لەژێر کاریگەری ئیسلامدا بووە و تیشکی خستووەتە سەری.

And since I first visited Timbuktu,

لەوکاتەشەوە کە بۆ یەکەمجار سەردانی تیمبوکتووم کرد،

I've visited many other libraries across Africa,

سەردانی چەند کتێبخانەیەکی تری ئەفریقاشم کردووە، و

and despite Hegel's view that Africa has no history,

سەرەڕای تێڕوانینەکەی هیگڵ کە گوایە ئەفریقا هیچ مێژوویەکی نییە،

not only is it a continent with an embarrassment of history,

نەک هەر کیشوەرێکە مێژووێکی هەیە ئابڕووبەرانەیە بۆ ئەو قسەیە،

it has developed unrivaled systems for collecting and promoting it.

پەرەشی بە سیستمێک داوە ڕکابەری نییە بۆ کۆکردنەوە و پەرەپێدانی.

There are thousands of small archives,

هەزارەها ئەرشیڤی بچووک هەیە،

textile drum stores,

چەندین شوێن هەبووە،

that have become more than repositories of manuscripts and material culture.

کە لە گەنجینە زیاتری لێهاتووە بۆ نوسراوەکان و کەل و پەلە کلتورییەکان.

They have become fonts of communal narrative,

بوون بە پیتەکانی چیرۆک گێڕانەوەیەکی هاوبەش،

symbols of continuity,

هێماکانی بەردەوامبوون، و

and I'm pretty sure that many of those European philosophers

زۆریش دڵنیام لەوەی زۆرێک لەو فەیلەسوفە ئەوروپیانە

who questioned an African intellectual tradition

کە گوومانیان هەبووە لە نەریتێکی ڕۆشنبیری ئەفریقی

must have, beneath their prejudices,

دەبێ، پێش ئەو بڕیاردانە پێشوەختەیان،

been aware of the contribution of Africa's intellectuals

ئاگاداری ڕۆڵی ڕۆشنبیری ئەفریقا بووبێتن

to Western learning.

بۆ ڕۆشنبیری خۆرئاوا.

They must have known

دەبێت ئاگادار بووبێتن

of the great North African medieval philosophers

لە فەیلەسوفە مەزنەکانی باکوری ئەفریقا لە سەردەمی ناوەڕاستدا

who had driven the Mediterranean.

کە ناوچەی دەریای ناوەڕاستیان ئاراستە کردووە.

They must have known about and been aware of

دەبێت زانیبێتیان و ئاگادار بووبێتن

that tradition that is part of Christianity, of the three wise men.

لە داب و نەریتەکەی کە بەشێکە لە ئاینی مەسیحی، لە سێ پیاوە داناکە.

And in the medieval period, Balthazar, that third wise man,

لە سەردەمی ناوەڕاستیشدا، بالسازار، سێیەم پیاوی دانا،

was represented as an African king.

وەک پادشایەکی ئەفریقی ژیایەوە. و

And he became hugely popular

برەوی زۆر زیادیکرد

as the third intellectual leg of Old World learning,

وەک سێیەم پایەی ڕۆشنبیری فێربوونی جیهانی کۆن،

alongside Europe and Asia, as a peer.

لەگەڵ ئەوروپا و ئاسیای هاوەڵی.

These things were well-known.

ئەم شتانە باش زانرابوون.

These communities did not grow up in isolation.

ئەم کۆمەڵگایانە بە دابڕانی گەشەیان نەکردووە.

Timbuktu's wealth and power developed because the city became

سامان و هێزی تیمبوکتوی بۆیە گەشەیان کردووە چوونکە شارەکە بووە

a hub of lucrative intercontinental trade routes.

بە چەقی بازرگانییە قازانجبەخشەکانی ڕێگا نێوکیشوەرییەکان.

This was one center

ئەمە چەقێک بووە

in a borderless, transcontinental,

لە کیشوەرێکی بێ سنور، نێوکیشوەر،

ambitious, outwardly focused, confident continent.

بەرز خواز، و متمانە بەخۆ بوو و گرنگدراو بە دەرەوە.

Berber merchants, they carried salt and textiles

بازرگانە بەربەرەکان، خوێ و کوتاڵ و

and new precious goods and learning down into West Africa

کاڵای بەنرخی تر و ڕۆشنبیریان هەڵگرتووە بەرەو ڕۆژئاوای ئەفریقا

from across the desert.

بەدرێژایی بیابانەکە.

But as you can see from this map

بەڵام وەک لەم نەخشەیەدا دەیبینن

that was produced a little time after the life of Mansa Musa,

کە هی ماوەیەکی کەم دوای ماوەی ژیانی مانسا موسایە،

there was also a nexus of sub-Saharan trade routes,

تۆڕێکی ڕێگای بازرگانی خوار بیابانی سەحاراش هەبووە،

along which African ideas and traditions

کە لەڕێگەیەوە بیرۆکەکان و داب و نەریتەکانی ئەفریقا

added to the intellectual worth of Timbuktu

بەهای ڕۆشنبیری تیمبوکتوی زیادکردووە و

and indeed across the desert to Europe.

بێگومان بەدرێژایی بیابانەکە بەرەو ئەوروپاش ڕۆشتووە.

Manuscripts and material culture,

نوسراوە مێژوییەکان و کەل و پەلە مێژوییەکان،

they have become fonts of communal narrative,

بوون بە پیتی هاوبەشی گێڕانەوەی بەسەرهاتەکان،

symbols of continuity.

هێماکانی بەردەوامبوون.

And I'm pretty sure that those European intellectuals

زۆر دڵنیاشم لەوەی ئەو ڕۆشنبیرییە ئەوروپییانە

who cast aspersions on our history,

لە بەهای مێژووەکەمان کەم دەکەنەوە،

they knew fundamentally about our traditions.

زۆر باش ئاگاداری داب و نەریتەکانمان بوون. و

And today, as strident forces like Ansar Dine and Boko Haram

ئەمڕۆش، کاتێک هێزە توندڕەوەکانی وەک ئەنسار دین و بۆکۆ حەرام

grow popular in West Africa,

برەویان زیاد دەکات لە خۆرئاوای ئەفریقا،

it's that spirit of truly indigenous, dynamic, intellectual defiance

ئەو ڕۆحە ڕاستەقینە ڕەسەن و چالاک و ڕۆشنبیرەیە

that holds ancient traditions in good stead.

کە داب و نەریتە کۆنەکانی بە سەلامەتی هێشتووەتەوە.

When Mansa Musa made Timbuktu his capital,

کاتێک مانسا موسا تیمبوکتوی کرد بە پایتەختی،

he looked upon the city as a Medici looked upon Florence:

ئەویش وەک چۆن خێزانی مێدیسی چاودێری شاری فلۆرێنسیایان کردووە، چاودێری کردووە

as the center of an open, intellectual, entrepreneurial empire

وەک ناوەندی ئیمپراتۆرییەتێکی ڕۆشنبیری کراوە و گەشەسەندوو

that thrived on great ideas wherever they came from.

کە لەسەر ئەو بیرۆکە مەزنانە ماوەتەوە لە هەر کوێیەکەوە هاتبێت.

The city, the culture,

شارەکە، کلتورەکە،

the very intellectual DNA of this region

ئەو دی ئێن ئەیە ڕۆشنبیریەی ئەم ناوچەیە

remains so beautifully complex and diverse,

بەشێوەیەکی وا جوان بە ئاڵۆزی و فراوانی ماونەتەوە،

that it will always remain, in part,

کە هەر وا دەمێنێتەوە، ئەویش بەشێکی،

located in storytelling traditions that derive from indigenous,

بە نەریتەکانی چیرۆک گێڕانەوە کە لە داب و نەریتە ڕەسەنەکانی

pre-Islamic traditions.

پێش هاتنی ئیسلامەوە وەرگیراوە.

The highly successful form of Islam that developed in Mali became popular

ئەو شێوە سەرکەوتووەی ئیسلام کە لە مالی پەرەیسەندووە بەبرەو بووە

because it accepted those freedoms

چوونکە ئەو ئازادییانە و

and that inherent cultural diversity.

ئەو فرەچەشنییە کلتوورییانەی قبوڵکردووە.

And the celebration of that complexity,

خۆشی دەربڕینیش بۆ ئەو ئاڵۆزییە،

that love of rigorously contested discourse,

ئەو خۆشەویستییە بۆ ئەو لێکۆڵینەوانەی دژایەتی زۆر دەکرێت،

that appreciation of narrative,

ئەو پێزانینە بۆ چیرۆکەکان،

was and remains, in spite of everything,

سەرەڕای هەموو شتێک، هێشتا وەک

the very heart of West Africa.

دڵی خۆرئاوای ئەفریقا دەمێنێتەوە.

And today, as the shrines and the mosque vandalized by Ansar Dine

ئەمرۆش، دوای ئەوەی نزرگەکان و مزگەوتەکەی لەلایەن ئەنسار دینەوە تێکدران

have been rebuilt,

بنیات نراونەتەوە،

many of the instigators of their destruction have been jailed.

زۆرێک لەوانەی بوونە هۆی وێرانکردنی خراونەتە زیندانەوە. و

And we are left with powerful lessons,

ئەوەی بۆمان ماوەتەوە وانەی بەهێزە،

reminded once again of how our history and narrative

بیری خستینەوە چۆن مێژووەکەمان و چیرۆکەکانی نەتەوەکەمان

have held communities together for millennia,

بۆ چەندین هەزار ساڵ کۆمەڵگاکانمانی پێکەوە هێشتووەتەوە،

how they remain vital in making sense of modern Africa.

چۆن بە گرنگی ماونەتەوە لە سەردەمی نوێی ئەفریقاشدا.

And we're also reminded

بیریشمان دەخاتەوە

of how the roots of this confident, intellectual, entrepreneurial,

چۆن ڕەگەکانی ئەم ئەفریقا متمانە بەخۆبوو، ڕۆشنبیر،

outward-facing, culturally porous, tariff-free Africa

پڕ بەرهەم، و فرە کلتور، و بێ باج سەندنە

was once the envy of the world.

پێشتر جیهان ئیرەیی پێبردووە.

But those roots, they remain.

بەڵام ئەو ڕەگانە، هێشتا ماون.

Thank you very much.

زۆر سوپاس بۆ گوێگرتنتان.

(Applause)

(چەپڵەلێدان)