History vs. Tamerlane the Conqueror - Stephanie Honchell Smith

Translator: Thị Thu Phương Lê Reviewer: Ai Van Tran

He was born in the 1330s in the Chaghatayid Khanate

Ông sinh ra vào những năm 1330 ở Hãn Quốc Sát Hợp Đài

formerly the Mongol Empire in Central Asia.

Đế quốc Mông Cổ ở Trung Á trước đây.

On the unforgiving steppe, he rose from a lowly sheep thief

Trên thảo nguyên khắc nghiệt, Ông đã vươn llên từ một tên trộm hèn mọn

to become one of history’s greatest conquerors,

trở thành một trong các nhà chinh phạt vĩ đại nhất lịch sử,

uniting nearly all of Central Asia, Afghanistan, and Iran under his rule.

hợp nhất gần như toàn bộ Trung Á, Afghanistan, Iran dưới sự cai trị của mình

But was he a great state builder or a bloodthirsty tyrant?

Ông có phải là một nhà dựng nước vĩ đại hay một tên bạo chúa khát máu?

Order! Order! Who do we have on the stand today?

Trật tự! Trật tự! Ai là bị cáo ngày hôm nay đây?

Tamer...lane?

Thiếp Mộc...Nhi?

That wasn’t his name, your Honor.

Đó không phải tên ông ấy, thưa Ngài.

The great Timur— meaning iron— was nicknamed “Timur the lame”

Timur vĩ đại— nghĩa là “Sắt”— bị gọi là “Timur què”

by enemies who mocked permanent injuries to his leg and arm.

bởi những kẻ thù để chế giễu vết thương vĩnh viễn ở chân và tay ông.

Injuries he sustained raiding a rival tribe’s sheep herd—

Thương tích mà ông phải chịu do tấn công đàn cừu của bộ tộc đối thủ—

he was a thief and a scoundrel from the start!

Ngay từ đầu ông đã là một tên vô lại, một kẻ trộm!

Maybe— we actually don’t know for sure— but even if that’s true,

Có lẽ —chúng ta thật sự không biết— nhưng thậm chí nếu đó là sự thật,

raiding rivals was just part of nomadic life at the time.

tấn công đối thủ chỉ là một phần trong cuộc sống du mục vào thời điểm đó.

Timur was not born into a ruling family,

Timur không được sinh ra trong hoàng tộc,

so he had to prove his worth through daring and horsemanship.

nên ông phải chứng minh giá trị của mình qua những việc làm táo bạo và cưỡi ngựa.

He was hardly a commoner.

Ông hầu như không phải thường dân.

Timur’s family was minor nobility.

Dòng họ Timur là tiểu quý tộc.

His uncle and brother-in-law were high-ranking officials.

Chú và anh rể của ông là quan chức cấp cao.

And when they trusted Timur on a diplomatic mission,

Và khi họ giao cho Timur một nhiệm vụ ngoại giao,

he defected to a rival khan!

ông đã bỏ đi theo một khả hãn đối địch!

Strategic maneuvering!

Thật là mưu kế chiến lược!

He reconciled with his uncle and brother-in-law soon after.

Ông đã làm hòa với chú và anh rể mình ngay sau đó.

Only for long enough to consolidate his own power.

Chỉ đủ lâu để củng cố quyền lực của mình.

Then he went to battle against his brother-in-law—

Sau đó, ông lần nữa chiến đấu chống lại anh rể.

supposedly his closest ally.

người được cho là đồng minh thân cận nhất.

He was assassinated, and Timur seized power!

Anh rể bị ám sát, và Timur lên nắm quyền!

They may have been friends,

Họ có thể là bạn,

but he was a corrupt man who alienated a lot of people.

nhưng anh ta là một kẻ đồi bại khiến nhiều nngười căn hận.

Timur was right to oust him.

Timur đã đúng khi loại bỏ anh ta.

Afterward, he managed to reunite most of the khanate’s territories

Sau đó, ông đã hợp nhất hầu hết lãnh thổ hãn quốc

and put an end to decades of bloody infighting.

chấm dứt hàng thập kỉ đấu đá nội bộ đẫm máu.

Okay, so where are we? I can hardly keep up.

Được rồi, vậy chúng ta đến đâu rồi? Tôi khó mà theo kịp.

1370, your honor.

1370, thưa Ngài.

And he’s khan now?

Và giờ ông ấy là khả hãn?

Well, not quite.

Không hoàn toàn.

Timur was not a direct descendant of Genghis Khan,

Timur không phải là hậu duệ chính thống của Thành Cát Tư Hãn

so he couldn’t claim the title.

nên ông không thể xưng tước hiệu.

Instead, he appointed figurehead khans and referred to himself as amir,

Thay vào ông thiết lập một con rối khả hãn và tự gọi mình là amir,

or commander, and later as güregen, or son-in-law,

hay chỉ huy, và sau đó là güregen, hoặc con rể,

after he married a woman who was descended from Genghis Khan.

sau đó ông kết hôn cùng một người phụ nũ là hậu duệ của Thành Cát Tư Hãn.

He claimed to be a divinely ordained protector of the Mongol and Muslim worlds,

Ông tuyên bố mình là người bảo vệ được thánh sắc của Mông Cổ và Hồi Giáo,

yet he undermined both Mongol and Muslim power

nhưng ông đã làm suy yếu sức mạnh cả Mông Cổ và Hồi Giáo

by relentlessly waging war against his neighbors,

bằng cách không ngừng gây chiến với các bộ tộc lân cận.

weakening them so much that Christian Europe romanticized him as an ally.

làm chúng suy yếu đến mức Cơ đốc giáo Châu Âu xem ông như một đông minh.

His campaigns killed as many as 17 million people!

Chiến dịch quân sự của ông đã gây ra cái chết của 17 triệu người!

Propaganda.

Được tuyên truyền.

Timur’s official biographies deliberately exaggerated the number of deaths

Tiểu sửa của Timur đã cố tình phóng đại số người chết

to deter rebellions.

để ngăn chặn các cuộc bạo loạn.

Like the Mongols, Timur offered cities the chance to surrender

Giống những người Mông Cổ, Timur cho phép các thành phố có cơ hội đầu hàng

and only ordered massacres if they revolted.

và chỉ ra lệnh tàn sát nếu họ nổi dậy.

He rebuilt irrigation canals to support agriculture,

Ông cho xây dựng lại các kênh thủy lợi phục vụ mục đích nông nghiệp,

and regularly distributed food to the poor.

và thường phân phát lương thực cho người nghèo

Just in his hometown of Kesh,

Chỉ ở quê nhà Kesh của ông,

he paid for the meat of 20 sheep to be given to the poor every day.

Ông đã trả tiền mua thịt 20 con cừu để phân phát cho người nghèo mỗi ngày.

His campaigns were brutal,

Chiến địch của ông rất tàn bạo,

but by unifying Central Asia, Afghanistan, and Iran,

Nhưng nhờ việc sát nhập Trung Á, Afghanistan, và Iran,

he was also able to reinvigorate the Silk Road.

ông có thể hồi sinh Con Đường Tơ Lụa.

Much of Eurasia benefited from the revival of long-distance trade,

Phần lớn khu vực Á-Âu được hưởng lợi từ sự hồi sinh của thương mại đường dài,

and Central Asian cities, such as Samarkand and Herat,

và các thành phố ở Trung Ấ chẳng hạn như Samarkand và Herat,

became thriving commercial hubs under his rule.

trở thành các trung tâm thương mại thịnh vượng.

And meanwhile, other cities like Baghdad, Aleppo, and Delhi

Trong khi đó, những thành phố khác như Baghdad, Aleppo, và Delhi

were plundered and burned and took decades to recover.

bị cướp bóc và thêu rụi, phải mất đến hàng thập kỉ để phục hồi.

This illiterate warlord destroyed centuries’ worth of cultural heritage,

Lãnh chúa mù chữ này đã phá hủy di sản văn hóa giá trị hàng thế kỉ,

leaving nothing but pyramids of skulls in his wake.

không để lại gì ngoài bỏ lại những kim tự tháp đầu lâu.

Timur may have been illiterate,

Timur có thể mù chữ,

but he was also an active patron of culture and the arts.

nhưng ông cũng là một nhà bảo trợ tích cực cho văn hóa và nghệ thuật.

During his conquests, he spared artisans and scholars,

Trong hành trình chinh phạt, ông đã tha mạng các nghệ nhân và học giả,

sending them to work on public projects like schools and mosques.

đưa đến làm việc cho các dự án công cộng như trường học và nhà thờ Hồi giáo.

Unlike many women in the world at the time,

Không giống nhiều phụ nữ vào thời điểm đó,

his wives, daughters, and daughters-in-law

Vợ, con gái, và con dâu ông

were highly educated and politically active.

có học vấn cao và hoạt đông chính trị.

Timur also personally met with— and impressed—

Timur cũng gặp riêng với— và ấn tượng—

the famed Arab historian Ibn Khaldun in Damascus,

nhà sử học Ả Rập nổi tiếng Ibn Khaldun ở Damascus,

and he so thoroughly mastered chess that he is said to have enjoyed

ông ấy thành thạo cờ vua đến nổi được cho là rất thích

a more complex variant that was named for him.

một biến thể phức tạp được đặt tên theo ông.

So what happened after that?

Vậy điều gì đã xảy ra sau đó?

Timur died from an illness in 1405, when he was likely in his early 70s.

Timur qua đời vì bệnh tật vào năm 1405 khi vừa trong những năm đầu của tuổi 70.

The empire he founded lasted another hundred years,

Đế chế do ông lập nên tồn tại một trăm năm nữa,

ushering in an architectural, artistic, literary and scientific renaissance

mở ra thời kỳ phục hưng về kiến trúc, nghệ thuật, văn học và khoa học

across Central Asia.

khắp Trung Á

In Samarkand, Timur’s grandson, Ulugh Beg,

Ở Samarkand, cháu trai của Timur, Ulugh Beg,

built the largest astronomical observatory in the world at the time.

xây dựng đài quan sát thiên văn lớn nhất trên thế giới vào thời điểm đó.

Even after the fall of Timur's empire,

Thậm chí sau sự sụp đổ của đế chế Timur,

his descendant Babur re-established himself in India,

hậu duệ của ông, Babur đã tự gây dựng lại ở Ấn Độ,

founding the Mughal Empire,

lập nên đế chế Mughal,

which would become home to nearly a quarter of the world’s population

nơi trở thành nhà của gần một phần tư dân số thế giới

and which built such splendors as the Red Fort and Taj Mahal.

và đã xây dựng những vẻ đẹp lộng lẫy như Pháo đài Đỏ và Taj Mahal.

Timur's legacy is still celebrated in monuments across Central Asia,

Di sản của Timur vẫn được tôn vinh trong các di tích trên khắp Trung Á,

where he is remembered as “Buyuk Babamiz” or “our great forefather.”

nơi ông ấy được nhớ đến với cái tên “Buyuk Babamiz” hay “người cha vĩ đại”.

And yet today in Europe, India, and much of the Middle East,

Nhưng đến hôm nay ở Châu Âu, Ấn Độ, và phần lớn Trung Đông,

he's remembered as a butcher.

ông được nhớ đến như một tên đồ tể

That’s more reflection of the success of his own propaganda

Điều đó phản ánh nhiều hơn sự thành công của chính sách tuyên truyền của ông

than of the man himself.

hơn là chính ông.

Hold on now, I think I’ve almost got the king cornered!

Chờ đã, tôi gần như đã đưa nhà vua vào chân tường!

Emerging from relative obscurity, Timur’s conquests formed a legacy

Nổi lên từ sự tăm tối, các cuộc chinh phạt của Timur đã tạo nên một di sản

lasting nearly 500 years that remains on trial even today.

tồn tại gần 500 năm và vẫn còn được xét xử cho đến hôm nay.