History vs. Tamerlane the Conqueror - Stephanie Honchell Smith

Tłumaczenie: Ola Królikowska Korekta: Agnieszka Fijałkowska

He was born in the 1330s in the Chaghatayid Khanate

Urodził się w latach 40. XIV wieku w Chanacie Czagatajskim,

formerly the Mongol Empire in Central Asia.

dawnym imperium mongolskim w Azji Środkowej.

On the unforgiving steppe, he rose from a lowly sheep thief

Na bezlitosnym stepie podrzędny złodziej owiec

to become one of history’s greatest conquerors,

stał się jednym z największych zdobywców w historii,

uniting nearly all of Central Asia, Afghanistan, and Iran under his rule.

jednocząc pod swoimi rządami niemal całą Azję Środkową, Afganistan i Iran.

But was he a great state builder or a bloodthirsty tyrant?

Był wybitnym twórcą państwa czy żądnym krwi tyranem?

Order! Order! Who do we have on the stand today?

Spokój! Kogo my tu mamy?

Tamer...lane?

Tamerlan?

That wasn’t his name, your Honor.

To nie było jego imię, Wysoki Sądzie.

The great Timur— meaning iron— was nicknamed “Timur the lame”

Wielki Timur, co oznacza “żelazo”, był nazywany Timurem Kulawym przez wrogów,

by enemies who mocked permanent injuries to his leg and arm.

którzy szydzili z trwałych obrażeń jego nogi i ręki.

Injuries he sustained raiding a rival tribe’s sheep herd—

Ran, których doznał podczas najazdu na stado owiec innego plemienia.

he was a thief and a scoundrel from the start!

Od początku był złodziejem i łajdakiem!

Maybe— we actually don’t know for sure— but even if that’s true,

Może, nie wiemy tego na pewno, ale nawet jeśli to prawda,

raiding rivals was just part of nomadic life at the time.

napaści na rywali były wtedy częścią koczowniczego życia.

Timur was not born into a ruling family,

Timur nie urodził się w rodzinie panującej,

so he had to prove his worth through daring and horsemanship.

więc musiał udowodnić swoją wartość przez odwagę i jazdę konną.

He was hardly a commoner.

Ale nie pochodził z ludu.

Timur’s family was minor nobility.

Wywodził się z drobnej szlachty.

His uncle and brother-in-law were high-ranking officials.

Jego wuj i szwagier byli wysokimi urzędnikami.

And when they trusted Timur on a diplomatic mission,

A kiedy zaufali Timurowi w trakcie misji dyplomatycznej,

he defected to a rival khan!

ten uciekł do rywalizującego chana!

Strategic maneuvering!

Strategiczne posunięcie!

He reconciled with his uncle and brother-in-law soon after.

Wkrótce pogodził się z wujem i szwagrem.

Only for long enough to consolidate his own power.

Tylko do momentu, żeby skonsolidować własną władzę.

Then he went to battle against his brother-in-law—

Potem zaczął walczyć ze szwagrem,

supposedly his closest ally.

podobno jego najbliższym sojusznikiem.

He was assassinated, and Timur seized power!

Szwagier został zamordowany, a Timur przejął władzę!

They may have been friends,

Mogli być przyjaciółmi,

but he was a corrupt man who alienated a lot of people.

ale był skorumpowanym człowiekiem, który zraził wielu ludzi.

Timur was right to oust him.

Dobrze, że Timur się go pozbył.

Afterward, he managed to reunite most of the khanate’s territories

Potem zjednoczył większość terytoriów chanatu

and put an end to decades of bloody infighting.

i położył kres dekadom krwawych walk wewnętrznych.

Okay, so where are we? I can hardly keep up.

Na którym roku jesteśmy? Ledwo nadążam.

1370, your honor.

Na 1370, Wysoki Sądzie.

And he’s khan now?

Teraz jest chanem?

Well, not quite.

Nie do końca.

Timur was not a direct descendant of Genghis Khan,

Timur nie był bezpośrednim potomkiem Czyngis-chana,

so he couldn’t claim the title.

więc nie mógł ubiegać się o tytuł.

Instead, he appointed figurehead khans and referred to himself as amir,

Wyznaczył więc marionetkowych chanów, a siebie nazywał amirem

or commander, and later as güregen, or son-in-law,

lub dowódcą, a później “güregenem” albo zięciem

after he married a woman who was descended from Genghis Khan.

po ślubie z kobietą będącą potomkinią Czyngis-chana.

He claimed to be a divinely ordained protector of the Mongol and Muslim worlds,

Twierdził, że jest wyświęconym przez Boga obrońcą świata mongolskiego i islamskiego,

yet he undermined both Mongol and Muslim power

ale podkopał zarówno władzę mongolską, jak i muzułmańską,

by relentlessly waging war against his neighbors,

niestrudzenie tocząc wojnę z sąsiadami i osłabiając ich tak bardzo,

weakening them so much that Christian Europe romanticized him as an ally.

że chrześcijańska Europa romantyzowała go jako sojusznika.

His campaigns killed as many as 17 million people!

Jego kampanie zabiły aż 17 milionów ludzi!

Propaganda.

To propaganda.

Timur’s official biographies deliberately exaggerated the number of deaths

Oficjalne biografie Timura celowo wyolbrzymiały liczbę zgonów,

to deter rebellions.

żeby zniechęcić do buntów.

Like the Mongols, Timur offered cities the chance to surrender

Podobnie jak Mongołowie, Timur zaoferował miastom szansę na poddanie się

and only ordered massacres if they revolted.

i nakazywał masakry, tylko gdy miasta się buntowały.

He rebuilt irrigation canals to support agriculture,

Odbudował kanały irygacyjne, żeby wspierać rolnictwo,

and regularly distributed food to the poor.

i regularnie rozdawał żywność ubogim.

Just in his hometown of Kesh,

W rodzinnym mieście Kesz zapłacił za mięso z 20 owiec,

he paid for the meat of 20 sheep to be given to the poor every day.

które miały być codziennie rozdawane ubogim.

His campaigns were brutal,

Jego kampanie były brutalne,

but by unifying Central Asia, Afghanistan, and Iran,

ale dzięki zjednoczeniu Azji Środkowej, Afganistanu i Iranu

he was also able to reinvigorate the Silk Road.

mógł ożywić Jedwabny Szlak.

Much of Eurasia benefited from the revival of long-distance trade,

Znaczna część Eurazji skorzystała z ożywienia handlu dalekosiężnego,

and Central Asian cities, such as Samarkand and Herat,

a miasta Azji Środkowej, takie jak Samarkanda i Herat,

became thriving commercial hubs under his rule.

pod jego rządami stały się prężnie działającymi ośrodkami handlowymi.

And meanwhile, other cities like Baghdad, Aleppo, and Delhi

Tymczasem inne miasta, takie jak Bagdad, Aleppo czy Delhi,

were plundered and burned and took decades to recover.

zostały splądrowane i spalone, a dojście do siebie zajęło im dekady.

This illiterate warlord destroyed centuries’ worth of cultural heritage,

Ten niepiśmienny watażka zniszczył wielowiekowe dziedzictwo kulturowe,

leaving nothing but pyramids of skulls in his wake.

pozostawiając po sobie tylko piramidy czaszek.

Timur may have been illiterate,

Może Timur był analfabetą,

but he was also an active patron of culture and the arts.

ale był też aktywnym mecenasem kultury i sztuki.

During his conquests, he spared artisans and scholars,

Podczas podbojów oszczędzał rzemieślników i uczonych,

sending them to work on public projects like schools and mosques.

wysyłając ich do projektów publicznych, takich jak szkoły i meczety.

Unlike many women in the world at the time,

W przeciwieństwie do wielu kobiet w tamtym czasie

his wives, daughters, and daughters-in-law

jego żony, córki i synowe

were highly educated and politically active.

były dobrze wykształcone i aktywne politycznie.

Timur also personally met with— and impressed—

Timur spotkał się też ze słynnym arabskim historykiem

the famed Arab historian Ibn Khaldun in Damascus,

Ibn Chaldunem w Damaszku, którego zachwycił.

and he so thoroughly mastered chess that he is said to have enjoyed

Doskonale opanował szachy

i podobno lubił bardziej złożony wariant nazwany jego imieniem.

a more complex variant that was named for him.

So what happened after that?

Co było potem?

Timur died from an illness in 1405, when he was likely in his early 70s.

Timur zmarł z powodu choroby w 1405 roku, prawdopodobnie w wieku około 70 lat.

The empire he founded lasted another hundred years,

Założone przez niego imperium przetrwało kolejne sto lat,

ushering in an architectural, artistic, literary and scientific renaissance

zapoczątkowując renesans architektoniczny, artystyczny, literacki i naukowy

across Central Asia.

w całej Azji Środkowej.

In Samarkand, Timur’s grandson, Ulugh Beg,

W Samarkandzie Uług Beg, wnuk Timura,

built the largest astronomical observatory in the world at the time.

zbudował największe wówczas obserwatorium astronomiczne na świecie.

Even after the fall of Timur's empire,

Po upadku imperium Timura

his descendant Babur re-established himself in India,

jego potomek Babur ponownie osiadł w Indiach

founding the Mughal Empire,

i założył Państwo Wielkich Mogołów,

which would become home to nearly a quarter of the world’s population

które miało stać się domem dla prawie 1/4 światowej populacji

and which built such splendors as the Red Fort and Taj Mahal.

i w trakcie którego powstały wspaniałe Czerwony Fort i Tadź Mahal.

Timur's legacy is still celebrated in monuments across Central Asia,

Dziedzictwo Timura jest nadal upamiętniane w pomnikach w całej Azji Środkowej,

where he is remembered as “Buyuk Babamiz” or “our great forefather.”

gdzie wspominany jest jako “pradziadek” albo “nasz wielki przodek”.

And yet today in Europe, India, and much of the Middle East,

Mimo to w Europie, Indiach i dużej części Bliskiego Wschodu

he's remembered as a butcher.

zapamiętano go jako rzeźnika.

That’s more reflection of the success of his own propaganda

To bardziej odzwierciedlenie sukcesu jego własnej propagandy

than of the man himself.

niż samego człowieka.

Hold on now, I think I’ve almost got the king cornered!

Chwila, prawie zaszachowałem króla!

Emerging from relative obscurity, Timur’s conquests formed a legacy

Wyłaniające się ze względnego zapomnienia podboje Timura stworzyły spuściznę,

lasting nearly 500 years that remains on trial even today.

trwającą prawie 500 lat, która może stanąć przed sądem historii nawet dziś.