Parasite tales: The jewel wasp's zombie slave - Carl Zimmer

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Çeviri: Sara Ozturk Gözden geçirme: Gözde Alpçetin

I would like to introduce you to my favorite parasite.

Sizi en sevdiğim parazitle tanıştırmak istiyorum.

There are millions that I could choose from

İçinden seçebileceğim milyonlarcası var

and this is it:

ve en sevdiğim de işte bu:

it's called the jewel wasp.

Zehirli eşek arısı olarak adlandırılıyor.

You can find it in parts of Africa and Asia.

Afrika ve Asya'nın bazı bölgelerinde bulabilirsiniz.

It's a little under an inch long,

Boyu bir santimin biraz aşağısında ve güzel görünümlü bir parazit.

and it is a beautiful looking parasite.

Now, you may be saying to yourself,

Şu an kendi kendinize

"This is not a parasite.

"Bu parazit değil, bir tenya değil, virüs değil,

It's not a tapeworm,

it's not a virus,

how could a wasp be a parasite?"

bir arı nasıl parazit olabilir?" diyor olabilirsiniz.

You are probably thinking about regular wasps,

Muhtelemen sıradan arıları düşünüyorsunuz,

you know, the ones that build paper nests as their house.

kağıt yuvaları evleri olarak inşa eden arıları.

Well, the thing is that the jewel wasp

Mesele şu ki zehirli eşek arısı

makes its house inside a living cockroach.

evini canlı bir hamam böceğinin içine inşa ediyor.

Here's how it happens.

Bu şu şekilde gerçekleşiyor:

A jewel wasp is flying around, looking for a cockroach.

Zehirli bir eşek arısı etrafta uçuyor ve bir hamam böceği arıyor.

When it sees one, it lands and bites on its wing.

Bir tanesini gördüğünde yere iniyor ve kanatlarından sokuyor.

So, I'll be the cockroach.

Ben hamam böceği olacağım.

Be-wha! Bewha!

And the cockroach starts shaking it off,

Hamam böceği silkinmeye başlıyor.

"Get away from me!"

"Uzak dur benden!"

The wasp very quickly starts stinging the cockroach.

Eşek arısı hızlıca hamam böceğini sokmaya başlıyor.

All of a sudden, the cockroach can't move,

Aniden hamam böceği bir dakikalığına hareket edemiyor.

for about a minute.

And then it recovers

Sonra iyileşiyor ve ayağa kalkıyor.

and stands up.

It could run away now,

O anda kaçabilir ama kaçmıyor.

but it doesn't.

It just doesn't want to.

Sadece kaçmak istemiyor.

It just stays there.

Orada kalıyor ve bir zombi köle oluyor.

It's become a zombie slave.

Again, I'm not making this up.

Yeniden söylüyorum bunu uydurmuyorum.

The wasp goes off,

Eşek arısı gidiyor,

it walks away and finds a hole

uzaklaşıyor ve bir delik buluyor

and digs it out, makes it into a burrow.

ve deliği kazıp bir yuva yapıyor.

It walks back.

Tekrar geri geliyor,

This can take up to half an hour.

bu süreç yarım saat alabilir.

The cockroach is still there.

Hamam böceği hala orada.

What do we do now?

Peki şimdi ne yapıyoruz?

The wasps grabs onto one of the antenna,

Eşek arısı hamam böceğinin antenlerinden birisini tutuyor,

bites down on it,

ısırıyor ve hamam böceğini sürüklemeye başlıyor.

of the cockroach,

and pulls the cockroach.

And the cockroach says, "Alright,"

Hamam böceği "Pekala" diyor

and walks like a dog on a leash.

ve tasmalı bir köpek gibi yürümeye başlıyor.

The wasp takes it all the way down into the burrow.

Eşek arısı, hamam böceğini yuvasına götürüyor,

The cockroach says, "Nice place."

hamam böceği "Güzel yer" diyor.

The wasp takes care of some business

Eşek arısı bir işle uğraşıyor

and then goes and leaves the burrow

ve hamam böceğini hala canlı,

and seals it shut,

karanlığa gömülmüş bir şekilde bırakarak

leaving the cockroach entombed in darkness, still alive.

yuvayı kapatıp orayı terk ediyor.

The cockroach says, "Alright, I'll stay here if you want."

Hamam böceği "Pekala, eğer istiyorsan burada kalacağım" diyor.

Now, I mentioned that the cockroach took care,

Hamam böceğinin bir işle uğraştığını,

ah, the wasp took care of a little business

pardon eşek arısının yuvayı terk etmeden önce

before it left the burrow.

bir işle uğraştığını söyledim.

The business was laying an egg

Uğraştığı iş hamam böceğinin alt kısmına bir yumurta bırakmaktı.

on the underside of the cockroach.

The egg hatches.

Yumurtalar kuluçkaya yatıyor ve bir eşek arısı larvası olarak çıkıyor.

Out comes a wasp larva.

It looks kind of like a maggot with big, nasty jaws.

Büyük ve çirkin ağzı olan bir kurtçuk gibi görünüyor.

It chews a hole into the cockroach

Hamam böceğinin içine çiğneyerek bir delik açıyor

and starts to feed from the outside.

ve dışarıdan beslenmeye başlıyor.

It gets bigger, like you can see over here.

Resimde gördüğünüz gibi git gide büyüyor.

And then when it gets big enough,

Yeterince büyüdüğünde

it decides to crawl into the hole,

hamam böceğinin içine açtığı deliğe çekilmeye karar veriyor.

into the cockroach.

So now it's inside the still-living cockroach

Hala canlı olan hamam böceğinin içinde

and the cockroach doesn't mind much.

ve hamam böceği bunu çok da umursamıyor.

This goes on for about a month.

Bu, yaklaşık bir ay bu şekilde devam ediyor.

The larva grows and grows and grows,

Larva sürekli olarak büyüyor

then makes a pupa, kind of like a cocoon.

ve sonra bir türde koza gibi bir pupa yapıyor.

Inside there it grows eyes,

Hamam böceğinin içinde gözleri oluşuyor,

it grows wings,

kanatları oluşuyor, bacakları oluşuyor

it grows legs,

the cockroach is still alive, still waiting.

ve hamam böceği hala hayatta, hala bekliyor.

Finally the wasp is ready to leave,

Sonunda eşek arısı ayrılmaya hazır.

and that's when the cockroach finally dies

Nihayetinde hamam böceği de o zaman ölüyor

because the fullly-formed adult wasp

çünkü olgunlaşmış yetişkin eşek arısı

crawls out of the cockroach's dying body.

hamam böceğinin ölmekte olan bedeninden sürünerek çıkıyor.

The wasp shakes itself off,

Eşek arısı silkiniyor, yuvadan çıkıyor

climbs out of the burrow,

goes and finds another wasp to mate with

ve bu çılgın döngüyü tekrar başlatmak için

to start this whole, crazy cycle again.

çiftleşeceği başka bir eşek arısı bulmaya gidiyor.

So, this is not science fiction,

Bu, bilim kurgu değil;

this happens every day, all over the world.

dünyanın her yerinde her gün gerçekleşen bir şey.

And scientists are totally fascinated by this.

Bilim insanları bu olaydan tamamıyla büyülenmiş durumda.

They're just starting to figure out how all this happens.

Bütün bunun nasıl gerçekleştiğini çözmeye henüz başlıyorlar.

And, when you really start to look at the science of it,

Bu olayın bilimine gerçekten bakmaya başladığınız zaman

you start to kind of respect this very creepy wasp.

bu oldukça ürpertici arıya saygı duymaya başlıyorsunuz.

You see, the thing is that when it attacks the cockroach,

Konu şu ki hamam böceğine saldırdığında

it's not just stinging wildly,

sadece vahşice onu sokmuyor,

it delivers two precise stings.

iki tane hassas iğne bırakıyor.

It knows this cockroach's nervous system

Bu hamam böceğinin sinir sisteminin biliyor,

like you know the back of your hand.

tıpkı sizin de kafanızın arkasını bildiğiniz gibi.

The first sting goes to that spot there,

İlk iğne şuradaki "yürüme ritmi üreteçleri"

called the "walking rhythm generators,"

adı verilen noktaya saplanıyor.

and, as you can guess,

Tahmin edebileceğiniz gibi

those are the neurons that send signals

to the legs to move.

bunlar bacaklara hareket etmesi için sinyal gönderen nöronlar.

It blocks the channels that the neurons use

İğne, nöronların bu sinyalleri göndermek için kullandığı kanalları engelliyor.

to send these signals.

So the cockroach wants to go, it wants to run away,

Yani hamam böceği gitmek istiyor, kaçmak istiyor

but it can't because it can't move its legs.

ama gidemiyor çünkü bacaklarını oynatamıyor.

And that lasted for about a minute.

Bu yaklaşık bir dakika sürüyor.

This is really sophisticated pharmacology.

Gerçekten karmaşık bir farmakoloji.

We actually use the same method,

Aslında aynı metodu, Ivermectin adı verilen bir ilaçla

a drug called Ivermectin,

to cure river blindness,

gözünüze giren parazitli bir solucanın neden olduğu

which is caused by a parasitic worm

that gets into your eye.

nehir körlüğünü tedavi etmek için kullanıyoruz.

If you take Ivermectin, you paralyze the worm

Eğer Ivermectin kullanırsanız

aynı stratejiyi kullanarak kurdu felç etmiş oluyorsunuz.

using the same strategy.

Now, we discovered this in the 1970s,

Bizler bunu 1970'te keşfettik,

the wasp has been doing this for millions of years.

eşek arıları ise bunu milyonlarca yıldır yapıyor.

Then comes the second sting.

Sırada ikinci iğne var.

Now the second sting actually hits two places along the way.

İkinci iğne yol boyunca iki yere isabet ediyor.

And to try to imagine how this can happen,

Bunun nasıl olduğunu hayal edebilmeniz için

I want you to picture yourself with a friend

kendinizi oldukça uzun ve korkunç görünümlü iğnesi olan

who's got a very long, very, very scary looking needle.

bir arkadaşınızla düşünmenizi istiyorum.

And your friend,

Arkadaşınız ya da en azından arkadaşınız olduğunu düşündüğünüz kişi

or at least you thought he was your friend,

sticks it in your neck,

iğneyi boynunuza saplıyor, kafatasınıza ilerliyor,

goes into your skull,

stops off at one part of your brain

beyninizin bir bölümünde duruyor

and injects some drugs,

ve bir ilaç enjekte ediyor.

then keeps going in your brain

Sonra beyninizde ilerlemeye devam ediyor

and injects some more.

ve biraz daha ilaç enjekte ediyor.

These are two particular spots,

Bunlar iki belirli nokta.

marked here, "SEG",

Bir tanesi burada "SİT" şeklinde işaretlenmiş

and you can see the tip of it in the brain, marked "Br".

ve beyindeki ucunu görebilirsiniz, burada "Br" şeklinde işaretlenmiş.

Now, we can do this, but it's really hard for us.

Bunu yapabiliriz ama bizim için gerçekten zor bir şey.

It's called stereotactic drug delivery.

Stereotaktik ilaç teslimi olarak adlandırılıyor.

You have to put a patient in a big metal frame

Hastayı düz tutmak için metal bir çerçeveye oturtmanız gerek.

to hold them still,

you need CAT Scans to know where you're going,

Nereye doğru ilerlediğinizi görmek için bilgisayarlı tomografiye ihtiyacınız var

so you look at the picture and say,

"Are we going the right way?"

böylece resme bakıp "Doğru yoldan gidiyor muyuz?" diyebilirsiniz.

The jewel wasp has sensors on its stinger

Zehirli eşek arısının iğnesinde alıcıları var

and scientists think that it can actually feel its way

ve bilim insanları hamam böceğinin beyninde ilerlerken

through the cockroach's brain until it gets

doğru yere geldiğini bu şekilde hissedebildiğini söylüyor.

to the exact, right place,

and then penetrates an individual neuron

Tek bir nöronu kavrıyor ve malı teslim ediyor.

and then delivers the goods.

So, this is quite amazing stuff,

Bu, oldukça ilginç bir olay

and what seems to happen then

ve sonrasında gerçekleşen şey

is that the wasp is taking away the control

hamam böceğinin kendi bedeninde sahip olduğu kontrolü

that the cockroach has over its own body.

eşek arısının ele almış olması.

It's taking away the cockroach's free will.

Hamam böceğinin özgür iradesini elinden alıyor.

We didn't really appreciate that cockroaches

Bu eşek arısı bize gösterene kadar

have free will until this wasp showed us.

hamam böceklerinin özgür iradesinin olduğunu anlamamıştık.

And, we have no idea how it's doing this,

Bunu nasıl yaptığı hakkında hiçbir fikrimiz yok,

we don't know yet what the venom has in it

henüz içinde ne tür bir zehir olduğunu bilmiyoruz

and we don't know which circuits

ve hamam böceğinin beynindeki

it's hitting in the cockroach's brain,

hangi devrelere isabet ettiğini bilmiyoruz.

and I think that's why this is,

Bence aralarında en sevdiğim parazitin eşek arısı olmasının sebebi de bu.

most of all, my favorite parasite

because we have so much left to learn from it.

Çünkü ondan öğrenecek çok şeyimiz var.

Thank you very much.

Çok teşekkür ederim.