Parasite tales: The jewel wasp's zombie slave - Carl Zimmer

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Translator: Hồng Diệu Reviewer: Truc Nguyen

Tôi muốn giới thiệu với mọi người loài kí sinh trùng mà tôi thích nhất.

I would like to introduce you to my favorite parasite.

There are millions that I could choose from

Có hàng triệu loài mà tôi có thể chọn,

and this is it:

đây là một trong số đó:

it's called the jewel wasp.

là tò vò gián lục bảo.

You can find it in parts of Africa and Asia.

Bạn có thể tìm thấy nó tại một số vùng ở Châu Phi và Châu Á.

It's a little under an inch long,

Nó dài khoảng dưới 1 inch,

and it is a beautiful looking parasite.

và nó là một loài ấu trùng xinh đẹp.

Now, you may be saying to yourself,

Giờ, mọi người có thể nghĩ rằng,

"This is not a parasite.

"Đó không phải loài kí sinh.

It's not a tapeworm,

Không phải sán dây,

it's not a virus,

how could a wasp be a parasite?"

không phải virus,

tại sao một con tò vò lại có thể là một kí sinh trùng?"

You are probably thinking about regular wasps,

Bạn hẳn sẽ nghĩ về con tò vò thường,

you know, the ones that build paper nests as their house.

bạn biết đấy, những con tò vò xây tổ làm nhà của chúng.

Well, the thing is that the jewel wasp

Vâng, vấn đề ở đây là tò vò ngọc lục bảo

makes its house inside a living cockroach.

làm tổ ở bên trong một con gián sống.

Here's how it happens.

Đây là cách mọi thứ diễn ra.

A jewel wasp is flying around, looking for a cockroach.

Tò vò ngọc lục bảo bay xung quanh, tìm kiếm một con gián.

When it sees one, it lands and bites on its wing.

Khi nó thấy một con, nó sẽ đậu và cắn vào cánh của con gián đó.

So, I'll be the cockroach.

Tôi sẽ là một con gián.

Be-wha! Bewha!

Be-wha! Bewha!

And the cockroach starts shaking it off,

Rồi con gián sẽ bắt đầu lắc mình,

"Get away from me!"

"Tránh xa tao ra!"

The wasp very quickly starts stinging the cockroach.

Con tò vò vò sẽ nhanh chóng chích vào con gián.

All of a sudden, the cockroach can't move,

Đột nhiên, con gián sẽ không thể cử động,

for about a minute.

trong khoảng một phút.

And then it recovers

Rồi sau đó nó sẽ hồi phục,

and stands up.

và đứng dậy.

It could run away now,

Nó có thể chạy đi lúc này,

but it doesn't.

nhưng nó không làm thế.

It just doesn't want to.

Chỉ là nó không muốn.

It just stays there.

Nó đứng đó.

It's become a zombie slave.

Và trở thành một con zombie.

Again, I'm not making this up.

Xin nhắc lại là tôi không hề dựng chuyện.

The wasp goes off,

Con tò vò bỏ đi,

it walks away and finds a hole

Nó đi ra xa và tìm một cái lỗ,

and digs it out, makes it into a burrow.

nó đào lên và biến cái lỗ thành cái hang.

It walks back.

Nó quay trở lại.

This can take up to half an hour.

Việc này có thể kéo dài nửa giờ.

The cockroach is still there.

Con gián vẫn ở đó.

What do we do now?

Giờ chúng ta làm gì?

The wasps grabs onto one of the antenna,

Con tò vò tóm lấy một cái râu,

bites down on it,

ngoạm vào đó,

of the cockroach,

râu của con gián,

and pulls the cockroach.

rồi kéo con gián đi.

And the cockroach says, "Alright,"

Con gián sẽ nói: "Được rồi",

and walks like a dog on a leash.

và di chuyển như một con chó bị lôi bởi một sợi xích.

The wasp takes it all the way down into the burrow.

Con tò vò sẽ kéo con gián hướng về cái hang.

The cockroach says, "Nice place."

Con gián nói: "Nơi này được đó."

The wasp takes care of some business

Con tò vò

and then goes and leaves the burrow

sau đó nó rời đi

and seals it shut,

và lấp cái hang lại,

leaving the cockroach entombed in darkness, still alive.

nhốt con gián vẫn còn sống trong bóng tối,

The cockroach says, "Alright, I'll stay here if you want."

Con gián nói: "Được thôi, tao sẽ ở lại đây nếu mày muốn."

Now, I mentioned that the cockroach took care,

Giờ, như tôi đã nói, con gián,

ah, the wasp took care of a little business

à, con tò vò sẽ làm một việc nhỏ,

before it left the burrow.

trước khi rờ bỏ cái hang.

The business was laying an egg

Đó là đẻ một quả trứng

on the underside of the cockroach.

ở bên dưới con gián.

The egg hatches.

Quả trứng sẽ nở ra

Out comes a wasp larva.

một ấu trùng tò vò.

It looks kind of like a maggot with big, nasty jaws.

Ấu trùng này trông giống như một con dòi với cái miệng rộng và ghê tởm.

It chews a hole into the cockroach

Nó cắn một lỗ để chui vào trong con gián

and starts to feed from the outside.

và bắt đầu lấy thức ăn từ bên ngoài.

It gets bigger, like you can see over here.

Nó to dần lên, như các bạn thấy ở đây.

And then when it gets big enough,

Và đi đủ lớn,

it decides to crawl into the hole,

nó quyết định chui qua cái lỗ,

into the cockroach.

bò vào bên trong con gián.

So now it's inside the still-living cockroach

vậy là giờ nó đang ở trong bụng một con gián sống

and the cockroach doesn't mind much.

và con gián cũng chẳng bận tâm lắm.

This goes on for about a month.

Điều này kéo dài một tháng.

The larva grows and grows and grows,

Ấu trùng lớn dần, lớn lần và lớn dần,

then makes a pupa, kind of like a cocoon.

và trở hành một con nhộng, giống như một cái kén.

Inside there it grows eyes,

Trong bụng gián nó phát triển mắt,

it grows wings,

cánh,

it grows legs,

chân,

the cockroach is still alive, still waiting.

con gián vẫn sống, vẫn chờ đợi.

Finally the wasp is ready to leave,

Cuối cùng con tò vò cũng sẵn sàng thoát ra,

and that's when the cockroach finally dies

và đó là thời điểm con gián chết,

because the fullly-formed adult wasp

bởi con tò vò trưởng thành với cấu tại đầy đủ

crawls out of the cockroach's dying body.

sẽ bò ra khỏi xác của con gián.

The wasp shakes itself off,

Con tò vò lắc mình,

climbs out of the burrow,

trèo ra khỏi cái hang,

goes and finds another wasp to mate with

tìm kiếm con tò vó khác để ghép đôi,

to start this whole, crazy cycle again.

và lại bắt đầu chu trình điên rồ này.

So, this is not science fiction,

Vậy đó, đây không phải là khoa học viễn tưởng

this happens every day, all over the world.

điều này diễn ra hằng ngày trên trái đất.

And scientists are totally fascinated by this.

Và hoàn toàn mê hoặc các nhà khoa học.

They're just starting to figure out how all this happens.

Họ bắt đầu tìm hiểu cách thức điều này diễn ra.

And, when you really start to look at the science of it,

Và, nếu bạn thực sự bắt đầu nhìn nhận nó về mặt khoa học,

you start to kind of respect this very creepy wasp.

bạn sẽ thấy nể phục loài tò vò đáng sợ này.

You see, the thing is that when it attacks the cockroach,

Bạn thấy đấy, vấn đề là ngay từ khi tấn công con gián,

it's not just stinging wildly,

nó không chích bừa bãi,

it delivers two precise stings.

mà nó tung ra hai cú chích cực chính xác.

It knows this cockroach's nervous system

Nó nắm rõ hệ thống thần kinh của con gián

like you know the back of your hand.

như lòng bàn tay.

The first sting goes to that spot there,

Cú đầu tiên chích vào điểm đó,

called the "walking rhythm generators,"

được gọi là "hệ thống điều phối vận động",

and, as you can guess,

như đoán được,

those are the neurons that send signals

đó là những nơ ron gửi tín hiệu

to the legs to move.

giúp chân cử động.

It blocks the channels that the neurons use

Nó chặn những kênh mà nơron sử dụng

to send these signals.

So the cockroach wants to go, it wants to run away,

để gửi các tín hiệu.

Con gián muốn đi, muốn chạy thoát

but it can't because it can't move its legs.

nhưng nó không thể bởi chân nó không thể cử động.

And that lasted for about a minute.

Và điều này diễn ra trong khoảng một phút.

This is really sophisticated pharmacology.

Đây thực sự là vấn đề dược học phức tạp.

We actually use the same method,

Thực tế ta đã sử dụng phương pháp tương tự,

a drug called Ivermectin,

một loại thuốc Ivermectin,

to cure river blindness,

chữa mù đường sông,

which is caused by a parasitic worm

gây ra bởi giun kí sinh

that gets into your eye.

trong mắt người.

If you take Ivermectin, you paralyze the worm

Nếu bạn sử dụng Ivermectin, bạn sẽ làm tê liệt những con giun

using the same strategy.

theo một cách thức tương tự.

Now, we discovered this in the 1970s,

Ta phát hiện ra điều này vào những năm 1970,

the wasp has been doing this for millions of years.

những con tò võ đã làm điều này trong hàng triệu năm.

Then comes the second sting.

Giờ đến cú chích thứ hai.

Now the second sting actually hits two places along the way.

Cú thứ hai thực sự chích vào cùng lúc hai điểm.

And to try to imagine how this can happen,

Và để dễ tưởng tượng cách đều này diễn ra,

I want you to picture yourself with a friend

Tôi muốn bạn hình dung bạn cùng với một người bạn của mình

who's got a very long, very, very scary looking needle.

người này có một cái kim tiêm rất rất dài và đáng sợ.

And your friend,

Người bạn đó,

or at least you thought he was your friend,

hay ít nhất bạn nghĩ đó là bạn,

sticks it in your neck,

chích nó vào cổ bạn,

goes into your skull,

đâm lên hộp sọ,

stops off at one part of your brain

dừng lại ở một vùng não,

and injects some drugs,

và tiêm vào đó một vài loại thuốc,

then keeps going in your brain

sau đó tiếp tục tiến vào não bạn,

and injects some more.

và tiêm thêm một chút nữa.

These are two particular spots,

Có hai điểm cụ thể,

marked here, "SEG",

được đánh dấu, "SEG",

and you can see the tip of it in the brain, marked "Br".

và bạn có thể thấy đầu kim ở trong não, được đánh dấu "Br".

Now, we can do this, but it's really hard for us.

Hiện nay ta có thể làm điều này, dù nó hơi khó.

It's called stereotactic drug delivery.

Nó được gọi là dẫn truyền sinh thiết.

You have to put a patient in a big metal frame

Bạn phải đặt bệnh nhân vào một khung lớn bằng kim loại

to hold them still,

để cố định họ,

you need CAT Scans to know where you're going,

bạn cần chụp cắt lớp để biết chỗ cần tiêm,

so you look at the picture and say,

sau đó nhìn vào ảnh và nói,

"Are we going the right way?"

"Liệu chúng ta đang đi đúng hướng?"

The jewel wasp has sensors on its stinger

Con tò vò có bộ cảm biến ở vòi của nó

and scientists think that it can actually feel its way

và các nhà khoa học cho rằng nó thực sự có thể cảm nhận được hướng đi

through the cockroach's brain until it gets

khi tiến vào não của con gián cho tới khi

to the exact, right place,

đạt vị trí chính xác

and then penetrates an individual neuron

sau đó thâm nhập vào đúng nơron

and then delivers the goods.

và rồi truyền "hàng" vào đó.

So, this is quite amazing stuff,

Đây là một điều rất đáng kinh ngạc,

and what seems to happen then

điều có vẻ sẽ diễn ra sau đó

is that the wasp is taking away the control

là con tò vò hoàn toàn kiểm soát

that the cockroach has over its own body.

cơ thể của con gián.

It's taking away the cockroach's free will.

Con tò vò lấy đi ý chí tự do của con gián.

We didn't really appreciate that cockroaches

Ta thực sự không đề cao con gián

have free will until this wasp showed us.

có ý chí tự do cho đến khi con tò vò chỉ cho ta thấy.

And, we have no idea how it's doing this,

Ta không biết được cách nó làm điều này,

we don't know yet what the venom has in it

và ta cũng không biết chất độc nó dùng là gì,

and we don't know which circuits

Ta cũng không biết nó tấn công

it's hitting in the cockroach's brain,

hệ thống nào trong não con gián,

and I think that's why this is,

và tôi nghĩ rằng, lí do mà trong tất cả

most of all, my favorite parasite

nó là kí sinh trùng yêu thích của tôi

because we have so much left to learn from it.

đó là vì nó còn rất nhiều điều cần chúng ta khám phá.

Thank you very much.

Cảm ơn rất nhiều.