Parasite tales: The jewel wasp's zombie slave - Carl Zimmer

Opowieści o pasożytach: niewolnik zombie osy szmaragdowej - Carl Zimmer

Transcriber: Andrea McDonough Reviewer: Bedirhan Cinar

Tłumaczenie: Sławomir Szostak Korekta: Rysia Wand

I would like to introduce you to my favorite parasite.

Chciałbym wam przedstawić mojego ulubionego pasożyta.

There are millions that I could choose from

Mogę wybierać z milionów,

and this is it:

a oto on:

it's called the jewel wasp.

to osa szmaragdowa.

You can find it in parts of Africa and Asia.

Można ją spotkać w rejonach Afryki i Azji.

It's a little under an inch long,

Ma około 2 cm długości

and it is a beautiful looking parasite.

i jest pięknie wyglądającym pasożytem.

Now, you may be saying to yourself,

Możecie twierdzić,

"This is not a parasite.

że to przecież nie pasożyt.

It's not a tapeworm,

To nie tasiemiec

it's not a virus,

how could a wasp be a parasite?"

ani nie wirus,

więc jak osa może być pasożytem?

You are probably thinking about regular wasps,

Myślicie zapewne o zwykłych osach,

you know, the ones that build paper nests as their house.

tych, które budują papierowe gniazda.

Well, the thing is that the jewel wasp

Osy szmaragdowe są o tyle inne,

makes its house inside a living cockroach.

że mieszkają w żywych karaluchach.

Here's how it happens.

Oto jak to się dzieje.

A jewel wasp is flying around, looking for a cockroach.

Osa szmaragdowa szuka karalucha,

When it sees one, it lands and bites on its wing.

ląduje na nim i gryzie go w skrzydło.

So, I'll be the cockroach.

Uwaga, będę karaluchem.

Be-wha! Bewha!

Blee! Aaaa!

And the cockroach starts shaking it off,

Karaluch strząsa z siebie osę:

"Get away from me!"

"Poszła won!".

The wasp very quickly starts stinging the cockroach.

Osa zaczyna żądlić karalucha.

All of a sudden, the cockroach can't move,

Nagle karaluch nie może się ruszać

for about a minute.

przez około minutę.

And then it recovers

Potem dochodzi do siebie

and stands up.

i wstaje.

It could run away now,

Mógłby teraz uciec,

but it doesn't.

ale nie robi tego.

It just doesn't want to.

Nie chce tego zrobić.

It just stays there.

Stoi bez ruchu.

It's become a zombie slave.

Stał się właśnie niewolnikiem zombie.

Again, I'm not making this up.

Nie wymyślam sobie tego.

The wasp goes off,

Osa odlatuje,

it walks away and finds a hole

odchodzi i znajduje dziurę,

and digs it out, makes it into a burrow.

pogłębia ją odpowiednio.

It walks back.

Potem wraca.

This can take up to half an hour.

To może zająć jej nawet pół godziny.

The cockroach is still there.

Karaluch wciąż tam tkwi.

What do we do now?

Co dalej?

The wasps grabs onto one of the antenna,

Osa chwyta za jeden z czułków karalucha,

bites down on it,

wgryza się w niego

of the cockroach,

and pulls the cockroach.

i ciągnie go.

And the cockroach says, "Alright,"

Karaluch na to: "W porządku"

and walks like a dog on a leash.

i daje się prowadzić, jak pies na smyczy.

The wasp takes it all the way down into the burrow.

Następnie osa zabiera karalucha do jamy.

The cockroach says, "Nice place."

Karaluch myśli sobie: "Fajna jama".

The wasp takes care of some business

Osa zajmuje się swoimi sprawami,

and then goes and leaves the burrow

a potem opuszcza jamę

and seals it shut,

i zamyka ją,

leaving the cockroach entombed in darkness, still alive.

grzebiąc karalucha żywcem w ciemności.

The cockroach says, "Alright, I'll stay here if you want."

Karaluch na to: "No dobra, zostanę tu, jeśli chcesz".

Now, I mentioned that the cockroach took care,

Wspomniałem, że karaluch zajął się...

ah, the wasp took care of a little business

a raczej osa zajęła się swoimi sprawami,

before it left the burrow.

zanim opuściła jamę.

The business was laying an egg

Mianowicie złożyła jaja

on the underside of the cockroach.

na brzuchu karalucha.

The egg hatches.

Z jaj wykluwa się larwa osy.

Out comes a wasp larva.

It looks kind of like a maggot with big, nasty jaws.

Wygląda jak robak

z dużymi, paskudnymi szczękami.

It chews a hole into the cockroach

Wygryza dziurę w karaluchu

and starts to feed from the outside.

i zaczyna go jeść od zewnątrz.

It gets bigger, like you can see over here.

Robi się coraz większa, co widać tutaj.

And then when it gets big enough,

I jak już wystarczająco urośnie,

it decides to crawl into the hole,

postanawia wpełznąć do tej dziury,

into the cockroach.

do środka karalucha.

So now it's inside the still-living cockroach

Siedzi teraz w środku wciąż żywego karalucha,

and the cockroach doesn't mind much.

któremu wcale to nie przeszkadza.

This goes on for about a month.

Trwa to około miesiąca.

The larva grows and grows and grows,

Larwa wciąż rośnie

then makes a pupa, kind of like a cocoon.

i zmienia się w poczwarkę podobną do kokonu.

Inside there it grows eyes,

Rosną jej oczy,

it grows wings,

skrzydła,

it grows legs,

nogi,

the cockroach is still alive, still waiting.

a karaluch jest wciąż żywy i czeka.

Finally the wasp is ready to leave,

W końcu osa jest gotowa do wyjścia

and that's when the cockroach finally dies

i wtedy karaluch ostatecznie umiera,

because the fullly-formed adult wasp

ponieważ w pełni uformowana, dojrzała osa

crawls out of the cockroach's dying body.

wypełza z umierającego ciała karalucha.

The wasp shakes itself off,

Osa następnie otrząsa się,

climbs out of the burrow,

wychodzi z jamy

goes and finds another wasp to mate with

i szuka innej osy do spółkowania,

to start this whole, crazy cycle again.

żeby powtórzyć wszystko od początku.

So, this is not science fiction,

To nie jest science fiction,

this happens every day, all over the world.

to dzieje się codziennie na całym świecie.

And scientists are totally fascinated by this.

Naukowcy są zafascynowani tym procesem.

They're just starting to figure out how all this happens.

Dopiero zaczynają odkrywać, jak to wszystko się dzieje.

And, when you really start to look at the science of it,

Jeśli spojrzymy na to, jak to się odbywa,

you start to kind of respect this very creepy wasp.

nabieramy szacunku dla odrażającej osy.

You see, the thing is that when it attacks the cockroach,

Otóż kiedy osa atakuje karalucha,

it's not just stinging wildly,

to nie żądli go bezładnie,

it delivers two precise stings.

tylko wykonuje dwa precyzyjne użądlenia.

It knows this cockroach's nervous system

Zna system nerwowy karalucha

like you know the back of your hand.

jak własną kieszeń.

The first sting goes to that spot there,

Pierwsze użądlenie jest tutaj,

called the "walking rhythm generators,"

w "generatorze rytmu chodzenia"

and, as you can guess,

i można zgadnąć,

those are the neurons that send signals

że te neurony wysyłają nogom

to the legs to move.

polecenia ruchu.

It blocks the channels that the neurons use

Osa blokuje kanały używane

to send these signals.

So the cockroach wants to go, it wants to run away,

do wysyłania sygnałów.

Karaluch chce iść, chce uciekać,

but it can't because it can't move its legs.

ale nie może, bo nie może ruszać nogami.

And that lasted for about a minute.

Trwało to okoły minuty.

This is really sophisticated pharmacology.

To naprawdę wyrafinowana farmakologia.

We actually use the same method,

Używamy tej samej metody

a drug called Ivermectin,

w iwermektynie,

to cure river blindness,

która leczy ślepotę rzeczną

which is caused by a parasitic worm

powodowaną przez pasożyta,

that gets into your eye.

który dostaje się do oczu.

If you take Ivermectin, you paralyze the worm

Iwermektyna paraliżuje pasożyta,

using the same strategy.

używając tej samej strategii.

Now, we discovered this in the 1970s,

Odkryliśmy to w latach 70.,

the wasp has been doing this for millions of years.

a osa szmaragdowa robi to od milionów lat.

Then comes the second sting.

Następnie mamy drugie użądlenie.

Now the second sting actually hits two places along the way.

To użądlenie trafia w dwa miejsca na raz.

And to try to imagine how this can happen,

Żeby to sobie wyobrazić,

I want you to picture yourself with a friend

pomyślcie, że macie przyjaciela

who's got a very long, very, very scary looking needle.

z bardzo, ale to bardzo straszną igłą

And your friend,

I ten przyjaciel

or at least you thought he was your friend,

lub fałszywy przyjaciel

sticks it in your neck,

wbija wam ją w szyję,

goes into your skull,

do środka czaszki

stops off at one part of your brain

i zatrzymuje się w pewnej części mózgu,

and injects some drugs,

wstrzykując tam jakieś specyfiki,

then keeps going in your brain

potem idzie dalej

and injects some more.

i wstrzykuje jeszcze więcej.

These are two particular spots,

Są to dwa szczególne miejsca,

marked here, "SEG",

oznaczone jako "SEG",

and you can see the tip of it in the brain, marked "Br".

a końcówka jako "Br".

Now, we can do this, but it's really hard for us.

Też umiemy to robić, ale jest to bardzo trudne.

It's called stereotactic drug delivery.

Nazywa się to stereotaktycznym podaniem leku.

You have to put a patient in a big metal frame

Należy umieścić pacjenta na wielkim metalowym stelażu,

to hold them still,

żeby się nie ruszył,

you need CAT Scans to know where you're going,

i posłużyć się też tomografią komputerową,

so you look at the picture and say,

żeby, patrząc na obraz,

"Are we going the right way?"

wiedzieć, gdzie się znajdujemy.

The jewel wasp has sensors on its stinger

Osa szmaragdowa ma czujniki na żądle

and scientists think that it can actually feel its way

i naukowcy uważają,

że wyczuwa drogę przez mózg karalucha,

through the cockroach's brain until it gets

aż dotrze do właściwego miejsca

to the exact, right place,

and then penetrates an individual neuron

i tam penetruje pojedynczy neuron,

and then delivers the goods.

dostarczając swój ładunek.

So, this is quite amazing stuff,

To jest niesamowite

and what seems to happen then

i wydaje się, że po tej akcji

is that the wasp is taking away the control

osa przejmuje kontrolę

that the cockroach has over its own body.

nad ciałem karalucha.

It's taking away the cockroach's free will.

Odbiera karaluchowi wolną wolę.

We didn't really appreciate that cockroaches

Nie docenialiśmy wolnej woli,

have free will until this wasp showed us.

dopóki osa nie zabrała jej karaluchowi.

And, we have no idea how it's doing this,

Nie mamy zielonego pojęcia, jak to robi

we don't know yet what the venom has in it

oraz jaki jest skład jadu.

and we don't know which circuits

Nie wiemy, jakie połączenia

it's hitting in the cockroach's brain,

w mózgu są atakowane

and I think that's why this is,

i myślę, że to głównie dlatego

most of all, my favorite parasite

jest to mój ulubiony pasożyt,

because we have so much left to learn from it.

bo tak wiele możemy się od niej nauczyć.

Thank you very much.

Dziękuję za uwagę.