Why museums are returning cultural treasures | Chip Colwell

Translator: Phạm Linh Nhi Reviewer: Thái Hưng Trần

Sự thật là,

tôi là một nhà khảo cổ học, và cũng là một giám đốc ở bảo tàng

quả là một mâu thuẫn.

A confession:

Ở bảo tàng, tôi sưu tầm hiện vật

I am an archaeologist and a museum curator,

nhưng đồng thời cũng cất chúng về chỗ cũ.

but a paradoxical one.

Tôi thích những bảo tàng vì tính nhân văn và giáo dục của nó

For my museum, I collect things,

but I also return things back to where they came from.

nhưng tôi cũng chìm đắm với sự thần bí của những đồ vật:

I love museums because they're social and educational,

một chiếc rìu cầm tay một triệu năm,

một cái cột vật tổ,

but I'm most drawn to them because of the magic of objects:

và một bức vẽ ấn tượng.

tất cả đều vượt xa trí tưởng tượng của ta.

a one-million-year-old hand axe,

Ở bảo tàng, chúng ta dừng lại để thưởng thức và chiêm ngưỡng

a totem pole, an impressionist painting

những hiện vật cổ của nhân loại

all take us beyond our own imaginations.

về tôn giáo và kì quan.

In museums, we pause to muse, to gaze upon our human empire of things

Tôi hiểu vì sao bảo tàng Mỹ tính riêng

mỗi năm lại có hơn 850 triệu lượt tham quan.

in meditation and wonder.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, bảo tàng đã trở thành một vấn đề tranh cãi

I understand why US museums alone

host more than 850 million visits each year.

Cộng đồng không muốn tìm hiểu về nền văn hóa của họ

ở những tổ chức gần nhất nơi họ không có quyền kiểm soát.

Yet, in recent years, museums have become a battleground.

Họ muốn nhìn thấy những giá trị văn hóa

Communities around the world don't want to see their culture

phục sinh, quay trở lại nguồn cội của họ.

in distant institutions which they have no control over.

Người Hy Lạp tìm kiếm sự phục hưng của Parthenon Marbles,

They want to see their cultural treasures

repatriated, returned to their places of origin.

một bộ sưu tập những kiến trúc cổ được trưng bày ở Bảo tàng Anh.

Người Ai Cập khao khát thời kì cổ đại ở Đức.

Greece seeks the return of the Parthenon Marbles,

a collection of classical sculptures held by the British Museum.

Người Maori ở New Zealand muốn nhìn thấy sự trở lại

của đầu lâu được chạm khắc của tổ tiên từ bảo tàng ở khắp nơi.

Egypt demands antiquities from Germany.

Tuy nhiên vẫn có những tuyên bố lép vế hơn bởi người Mỹ bản địa.

New Zealand's Maori want to see returned

ancestral tattooed heads from museums everywhere.

Gần đây, bảo tàng Mỹ đã trả lại hơn một nghìn đồ tạo tác

Yet these claims pale in comparison to those made by Native Americans.

và 50,000 bộ xương của người Mỹ bản địa.

Already, US museums have returned more than one million artifacts

Để minh họa cái gì đang bất ổn, hãy bắt đầu với Thần Chiến tranh.

and 50,000 sets of Native American skeletons.

Đây là một tác phẩm điêu khắc gỗ

được tạo bởi bộ lạc Zuni ở New Mexico.

To illustrate what's at stake, let's start with the War Gods.

Những năm 1880, những nhà nhân chủng học bắt đầu tìm kiếm chúng

This is a wood carving

như một bằng chứng của nền tôn giáo của người bản địa ở Mỹ.

made by members of the Zuni tribe in New Mexico.

Chúng được công nhận là những tuyệt tác,

In the 1880s, anthropologists began to collect them

tiền thân của những tác phẩm điêu khắc của Picasso và Paul Klee,

as evidence of American Indian religion.

góp phần tạo nên một bước tiến lớn trong nghệ thuật hiện đại.

They came to be seen as beautiful,

the precursor to the stark sculptures of Picasso and Paul Klee,

Có ý kiến cho rằng, bảo tàng đã làm đúng chức trách

helping to usher in the modern art movement.

với Thần Chiến tranh.

Nó đã giới thiệu những hình thái nghệ thuật ít phổ biến

From one viewpoint, the museum did exactly as it's supposed to

cho thế giới chiêm ngưỡng.

Nhưng ngược lại,

with the War God.

bảo tàng đã thừa nhận rằng một vụ bạo lực tôn giáo tồi tệ đã xảy ra.

It helped introduce a little-known art form

for the world to appreciate.

Với người Zuni, Thần Chiến tranh không phải một tác phẩm nghệ thuật.

But from another point of view,

the museum had committed a terrible crime of cultural violence.

Nó còn không phải một vật.

Nó chỉ là sự tồn tại.

For Zunis, the War God is not a piece of art,

Với người Zuni, hàng năm

it is not even a thing.

các thầy tế theo nghi thức sẽ tạc một Thần Chiến tranh mới

It is a being.

Ahayuda,

thổi làn hơi cuộc sống vào nó trong một nghi lễ dài.

For Zunis, every year,

Chúng được bày trên những điện thờ hiếm

priests ritually carve new War Gods,

nơi chúng sống để bảo vệ người dân Zuni

the Ahayu:da,

breathing life into them in a long ceremony.

và giúp vũ trụ cân bằng.

They are placed on sacred shrines

Không ai có thể sở hữu hay bán Thần Chiến tranh.

where they live to protect the Zuni people

Chúng chỉ thuộc về Trái Đất.

and keep the universe in balance.

Và người Zuni cũng muốn lấy lại chúng từ bảo tảng

No one can own or sell a War God.

để chúng có thể đến những đền thờ của mình

They belong only to the earth.

thực hiện sứ mệnh tâm linh của chúng.

And so Zunis want them back from museums

Vậy giám đốc bảo tàng thì làm gì?

so they can go to their shrine homes

Tôi tin rằng Thần Chiến tranh nên được trả lại.

to fulfill their spiritual purpose.

Đây có thể là một câu trả lời đáng kinh ngạc.

What is a curator to do?

Sau tất cả, kết luận của tôi đi ngược lại với

I believe that the War Gods should be returned.

đa số ý kiến của những nhà khảo cổ nổi tiếng nhất thế giới:

“Chúng thuộc về viện bảo tàng!”

This might be a startling answer.

(Một tràng cười)

After all, my conclusion contradicts the refrain

of the world's most famous archaeologist:

Đó là những gì Indiana Jones đã nói, không chỉ là những thứ trong phim,

"That belongs in a museum!"

mà còn là mang những hiện vật ở bảo tàng về với cộng đồng.

(Laughter)

is what Indiana Jones said, not just to drive movie plots,

Tôi không khẳng định dễ dàng quan điểm của mình

but to drive home the unquestionable good of museums for society.

Tôi lớn lên ở Tucson, Arizona,

và chìm đắm vào quá khứ của sa mạc Sonora.

I did not come to my view easily.

Tôi đã rất ngạc nhiên trên những dãy trung tâm mua sắm bình thường

I grew up in Tucson, Arizona,

là lịch sử 12,000 năm đang chờ đợi được khám phá.

and fell in love with the Sonoran Desert's past.

I was amazed that beneath the city's bland strip malls

Khi tôi 16 tuổi, tôi bắt đầu đi học về khảo cổ học

và bắt đầu đào bới bên ngoài.

was 12,000 years of history just waiting to be discovered.

Một giáo viên phổ thông đã giúp tôi xây dựng một phòng thí nghiệm riêng

When I was 16 years old, I started taking archaeology classes

để nghiên cứu về xương động vật.

and going out on digs.

Nhưng ở trường cao đẳng,

tôi bắt đầu biết rằng tương lai nghề nghiệp của tôi có một quá khứ đen tối

A high school teacher of mine even helped me set up my own laboratory

to study animal bones.

Bắt đầu từ những năm 1860,

But in college,

khi những bộ xương của người Mỹ bản địa trở thành công cụ cho khoa học,

I came to learn that my future career had a dark history.

thu thập được hàng ngàn cái

Starting in the 1860s,

để chứng minh giả thuyết mới về cấp bậc chủng tộc và xã hội.

Native American skeletons became a tool for science,

Bộ hài cốt của người Mỹ bản địa đã bị khai quật ở dưới nấm mồ,

collected in the thousands

to prove new theories of social and racial hierarchies.

thậm chí cướp trắng trợn dưới lòng đất.

Native American human remains were plundered from graves,

Khi những nhà khảo cổ đi qua những nấm mồ trắng,

bộ hài cốt đã được nhanh chóng chôn lại,

even taken fresh from battlefields.

trong khi xương của người bản địa được bày như hiện vật ở trên kệ trong bảo tàng

When archaeologists came across white graves,

the skeleton was often quickly reburied,

Ngay sau khi chiến tranh nổ ra, cướp đất, trường nội trú,

while Native bones were deposited as specimens on museum shelves.

luật lệ ban hành cấm tôn giáo,

những nhà nhân chủng học đã tìm những đồ quý hiếm

với niềm tin rằng người bản địa đang trên bờ vực tuyệt chủng.

In the wake of war, stolen land, boarding schools,

laws banning religion,

Bạn có thể gọi đó là phân biệt chủng tộc hay chế độ thực dân,

anthropologists collected sacred objects

nhưng tên gọi thật sự không quan trọng

in the belief that Native peoples were on the cusp of extinction.

bằng việc thực tế rằng hơn một thể kỉ qua,

quyền và văn hóa của người Mỹ bản địa đã bị tước đoạt từ họ.

You can call it racism or colonialism, but the labels don't matter

Vào năm 1990, sau nhiều năm đấu tranh của người bản địa,

as much as the fact that over the last century,

chính phủ Mỹ, thông qua Hội nghị Hoa Kỳ,

Native American rights and culture were taken from them.

đã thông qua luật lệ cho phép người Mỹ bản địa được công nhận

In 1990, after years of Native protests,

những di sản văn hóa, hiện vật quý hiếm và thi thể con người ở bảo tàng.

the US government, through the US Congress,

finally passed a law that allowed Native Americans to reclaim

Rất nhiều nhà khảo cổ học đã tức giận.

cultural items, sacred objects and human remains from museums.

Với những nhà khoa học,

có thể rất khó để hiểu biết được làm sao mà gỗ trở thành thần thánh

Many archaeologists were panicked.

và sao những linh hồn xung quanh hài cốt.

For scientists,

it can be hard to fully grasp how a piece of wood can be a living god

Và họ biết rằng khoa học hiện đại, đặc biệt với DNA,

có thể cung cấp những kiến thức sâu rộng về quá khứ.

or how spirits surround bones.

And they knew that modern science, especially with DNA,

Như những nhà nhân chủng học đã tuyên bố,

“Chúng tôi đang làm công việc quan trọng có lợi cho toàn bộ nhân loại.

can provide luminous insights into the past.

Chúng tôi không trả cái gì cho bất cứ ai.”

As the anthropologist Frank Norwick declared,

"We are doing important work that benefits all of mankind.

Là một sinh viên đại học, tất cả những điều này hết sức bí ẩn

We are not returning anything to anyone."

rất khó để có thể giải mã được.

Tại sao người Mỹ bản địa lại đòi những di sản của họ

As a college student, all of this was an enigma

đang ở những nơi có thể bảo tồn chúng?

that was hard to decipher.

Và sao những nhà khoa học dành cả cuộc đời của họ

Why did Native Americans want their heritage back

tìm hiểu về người Indian đã chết

from the very places preserving it?

mà ít quan tâm đến những người đang sống?

And how could scientists spend their entire lives

Tôi đã tốt nghiệp nhưng không chắc sẽ làm gì tiếp theo

studying dead Indians

but seem to care so little about living ones?

nên tôi đi du ngoạn.

Một ngày, ở miền Nam châu Phi,

I graduated but wasn't sure what to do next,

tôi thăm nhà tù lúc trước của Nelson Mandela trên đảo Robben.

so I traveled.

Tôi đã có một hiển linh.

One day, in South Africa,

Đây là anh chàng giúp chia một cây cầu lớn ra

I visited Nelson Mandela's former prison cell on Robben Island.

để tìm kiếm, tuy nhiên đã không hòa hợp.

I had an epiphany.

Here was a man who helped a country bridge vast divides

Tôi không phải Mandela, nhưng tôi tự vấn bản thân:

Liệu tôi có thể gieo hi vọng vào sự mục ruỗng của quá khứ không?

to seek, however imperfectly, reconciliation.

Vào năm 2007, tôi được thuê làm giám đốc bảo tàng

I'm no Mandela, but I ask myself:

ở bảo tàng Denver về Tự nhiên và Khoa học.

Could I, too, plant seeds of hope in the ruins of the past?

Đội của chúng tôi đồng ý rằng không giống những bảo tàng khác,

In 2007, I was hired as a curator

chúng tôi cần chủ động đối đầu với di sản mà bảo tàng đã sưu tầm.

at the Denver Museum of Nature and Science.

Our team agreed that unlike many other institutions,

Chúng tôi bắt đầu với những hài cốt trong tủ,

we needed to proactively confront the legacy of museum collecting.

có 100 cái xương.

Sau hàng tháng và năm, chúng tôi gặp hàng tá bộ lạc

We started with the skeletons in our closet,

để tìm hiểu làm sao để đưa những hài cốt về nhà.

Và đây là một công việc khó.

100 of them.

Nó đòi hỏi sự đàm phán với những ai sẽ nhận phần sót lại

After months and then years, we met with dozens of tribes

to figure out how to get these remains home.

sao để vận chuyển một cách tôn trọng,

nơi nào họ sẽ đi đến.

And this is hard work.

It involves negotiating who will receive the remains,

Những tộc trưởng của người Mỹ bản địa trở thành những người khâm liệm,

chuẩn bị đám tang cho họ hàng đã chết mà họ chưa bao giờ muốn khai quật.

how to respectfully transfer them,

where will they go.

Native American leaders become undertakers,

Một thập kỉ sau, bảo tàng Denver và những người bản địa

planning funerals for dead relatives they had never wanted unearthed.

đã chôn cất lại gần như tất cả những hài cốt con người trong bộ sưu tập.

Chúng tôi đã trao trả lại hàng trăm hiện vật quý.

A decade later, the Denver Museum and our Native partners

have reburied nearly all of the human remains in the collection.

Nhưng tôi thấy trận chiến không có hồi kết

Sự hồi hương bây giờ trở thành một đặc trưng của bảo tàng thế giới

We have returned hundreds of sacred objects.

But I've come to see that these battles are endless.

Hàng trăm bộ lạc đang đợi đến lượt.

Repatriation is now a permanent feature of the museum world.

Sẽ luôn có nhiều bảo tàng với hiện vật

Tất cả những thư mục về Thần Chiến tranh ở bảo tàng công cộng Mỹ

Hundreds of tribes are waiting their turn.

hiện tại đã quay trở lại

There are always more museums with more stuff.

nhưng vẫn còn nhiều việc lách luật ở Mỹ,

Every catalogued War God in an American public museum

tại những bộ sưu tập bí mật và bên ngoài ranh giới.

has now been returned -- 106, so far --

Vào năm 2014, tôi có cơ hội gặp mặt với một thủ lĩnh tôn giáo đáng kính

but there are more beyond the reach of US law,

in private collections and outside our borders.

ở bộ lạc Zuni tên Octavius Seowtewa

In 2014, I had the chance to travel with a respected religious leader

để đến thăm năm viện bảo tàng châu Âu với Thần Chiến tranh.

Tại Bảo tàng Dân tộc học ở Berlin,

from the Zuni tribe named Octavius Seowtewa

chúng tôi nhìn thấy Thần Chiến tranh với sự chăm sóc thiếu cẩn thận.

to visit five museums in Europe with War Gods.

Một giám đốc bảo tàng phấn khích đã cho thêm lông gà cho tượng.

At the Ethnological Museum of Berlin,

we saw a War God with a history of dubious care.

Vòng cổ của nó đã từng bị đánh cắp một lần

Tại the Musée du quai Branly ở Paris,

An overly enthusiastic curator had added chicken feathers to it.

ban quản lý đã nói với chúng tôi rằng Thần Chiến tranh là tài sản nhà nước

Its necklace had once been stolen.

dù không bằng chứng về sự hồi hương.

At the Musée du quai Branly in Paris,

Anh ấy khăng khăng Thần Chiến tranh đã không còn phục vụ cho dân Zuni

an official told us that the War God there is now state property

mà là khách tham quan.

Anh ấy nói “Chúng tôi tặng tất cả đồ cho thế giới”

with no provisions for repatriation.

He insisted that the War God no longer served Zunis

Tại Bảo tàng Anh,

chúng tôi được cảnh báo về trường hợp Zuni có thể tạo ra một tiền lệ nguy hiểm.

but museum visitors.

He said, "We give all of the objects to the world."

cho cuộc tranh cãi lớn hơn.

giả dụ như Parthenon Marbles, người Hy Lạp tuyên bố.

At the British Museum,

we were warned that the Zuni case would establish a dangerous precedent

Sau khi tham quan 5 bảo tàng,

for bigger disputes,

Octavius trở về nhà không có gì trong tay.

such as the Parthenon Marbles, claimed by Greece.

Anh ấy sau đó nói với tôi,

After visiting the five museums,

“Thật đau lòng khi nhìn thấy Ahayuda đã tiến xa đến như vậy,

Octavius returned home to his people empty-handed.

Họ vẫn luôn thuộc về nhau.

Giống như một thành viên trong gia đình bị thiếu trong bữa cơm đoàn viên.

He later told me,

"It hurts my heart to see the Ahayu:da so far away.

Khi một thứ biến mất, sức mạnh của họ sẽ tiêu tan.”

They all belong together.

It's like a family member that's missing from a family dinner.

Tôi ước rằng những người bạn cao đẳng ở châu Âu và mọi nơi

có thể nhìn thấy Thần Chiến tranh không thể hiện sự chấm dứt của bảo tàng

When one is gone, their strength is broken."

mà là cơ hội cho một khởi đầu mới.

I wish that my colleagues in Europe and beyond

Khi bạn đi dọc hành lang của bảo tàng,

could see that the War Gods do not represent the end of museums

bạn chỉ nhìn thấy một phần trăm

but the chance for a new beginning.

của tổng thể bộ sưu tập.

Phần còn lại nằm ở trong kho.

When you walk the halls of a museum,

Kể cả sau khi trả lại 500 hiện vật văn hóa và hài cốt,

you're likely just seeing about one percent

bảo tàng của tôi vẫn chứa 99.999% của toàn bộ bộ sưu tầm.

of the total collections.

The rest is in storage.

Even after returning 500 cultural items and skeletons,

Dù chúng tôi không còn Thần Chiến tranh,

my museum still retains 99.999 percent of its total collections.

chúng tôi đã có đồ gốm truyền thống của Zuni,

trang sức, công cụ, trang phục và nghệ thuật.

Though we no longer have War Gods,

Và đáng quý hơn tất cả những hiện vật này,

we have Zuni traditional pottery,

chính là mối quan hệ chúng tôi thiết lập với người Mỹ bản địa

jewelry, tools, clothing and arts.

thông qua quá trình hồi hương.

And even more precious than these objects

Hiện nay, chúng tôi có thể hỏi Zuni về việc chia sẻ nền văn hóa của họ.

are the relationships that we formed with Native Americans

through the process of repatriation.

Không lâu trước đây, tôi đã có cơ hội để tham quan sự trở lại của Thần Chiến tranh

Now, we can ask Zunis to share their culture with us.

Một ngôi đền nằm trên đỉnh một mesa nhìn ra quê hương Zuni xinh đẹp.

Not long ago, I had the chance to visit the returned War Gods.

Ngôi đền được bao bọc bởi một tòa nhà bằng đá không mái.

A shrine sits up high atop a mesa overlooking beautiful Zuni homeland.

chăng ở đầu bằng dây thép gai

để chắc chắn rằng chúng không bị đánh cắp.

The shrine is enclosed by a roofless stone building

Và chúng ta ở đây, bên trong của

threaded at the top with barbed wire

Ahayuda,

106 Thần Chiến tranh nằm giữa đồ vật ngọc lam, bột ngô, vỏ,

to ensure that they're not stolen again.

And there they are, inside,

và kể cả áo phông

the Ahayu:da,

là món quà hiện đại cho tổ tiên.

106 War Gods amid offerings of turquoise, cornmeal, shell,

Và đứng ở đây,

tôi nhìn thoáng qua ý nghĩa thực sự của Thần Chiến tranh trên thế giới.

even T-shirts ...

a modern gift to ancient beings.

Và điều đấy đã xảy ra với tôi sau đó

rằng chúng tôi không được lựa chọn lịch sử mà chúng ta sẽ thừa kế.

And standing there,

I got a glimpse at the War Gods' true purpose in the world.

Những giám đốc bảo tàng hiện nay không cướp bóc những ngôi mộ của tổ tiên

And it occurred to me then

that we do not get to choose the histories that we inherit.

hay cướp những hiện vật tâm linh,

nhưng chúng ta có thể chấp nhận có trách nhiệm với việc sửa sai lỗi lầm

Museum curators today did not pillage ancient graves

Chúng ta có thể giữ gìn những giá trị đạo đức tốt đẹp,

or steal spiritual objects,

niềm hi vọng và tính nhân văn với người Mỹ bản địa,

but we can accept responsibility for correcting past mistakes.

những người đã từng bị làm

hiện vật vô tri vô giác để thỏa mãn trí tò mò của ta

We can help restore dignity,

hope and humanity to Native Americans,

Và điều đấy không yêu cầu chúng ta hiểu đầy đủ về tín ngưỡng của dân tộc khác

the very people who were once the voiceless objects of our curiosity.

chỉ khi chúng ta thực sự tôn trọng họ.

And this doesn't even require us to fully understand others' beliefs,

Bảo tàng là ngôi đền của những vật đã đi vào dĩ vãng.

Và giờ chúng trở thành nơi sống của những nền văn hóa.

only that we respect them.

Museums are temples to things past.

Khi tôi quay lưng lại từ ngôi đền,

Now they must also become places for living cultures.

tôi đã đắm chìm trong làn gió ấm áp của mùa hè,

và nhìn ngắm chú chim ưng đang biếng nhác bay lượn trên không.

As I turned to walk away from the shrine,

Tôi nghĩ đến người Zuni,

I drank in the warm summer air,

với niềm tin rằng nền văn hóa của họ vẫn chưa biến mất và tiêu tan

and I watched an eagle turn lazy circles high above.

mà còn tồn tại và phát triển rực rỡ,

I thought of the Zunis,

và tôi không thể nghĩ được nơi tốt hơn mà Thần Chiến tranh có thể cư ngụ.

whose offerings ensure that their culture is not dead and gone

Xin cảm ơn.

(Một tràng vỗ tay)

but alive and well,

and I could think of no better place for the War Gods to be.

Thank you.

(Applause)