Andrea Ghez: The hunt for a supermassive black hole

Translator: David Machakhelidze Reviewer: Michael Kaulashvili

How do you observe something you can't see?

როგორ დააკვირდებოდით იმას რისი დანახვაც არ შეგიძლიათ?

This is the basic question of somebody who's interested

ეს არის პირველი შეკითხვა იმათთვის ვინც დაინტერესებულია

in finding and studying black holes.

შავი ხვრელების აღმოჩენითა და შესწავლით.

Because black holes are objects

იმიტომ, რომ შავი ხვრელები არის ობიექტები,

whose pull of gravity is so intense

რომელთა გრავიტაციული ველი იმდენად ძლიერია,

that nothing can escape it, not even light,

რომ არაფერს არ შეუძლია დააღწიოს მას თავი, სინათლესაც კი,

so you can't see it directly.

ასე რომ მათი პირდაპირი დანახვა შეუძლებელია.

So, my story today about black holes

მაშ ასე, ჩემი დღევანდელი საუბარი შავი ხვრელების შესახებ

is about one particular black hole.

ერთ, განსაკუთრებული შავ ხვრელს შეეხება.

I'm interested in finding whether or not

მე დაინტერესებული ვარ ვიპოვო არსებობს თუ არა

there is a really massive, what we like to call

ძალიან მასიური, როგორც ჩვეულებრივ ამბობენ

"supermassive" black hole at the center of our galaxy.

”სუპერმასიური” შავი ხვრელი ჩვენი გალაქტიკის ცენტრში.

And the reason this is interesting is that

და ამ ინტერესის მიზეზი არის ის, რომ

it gives us an opportunity to prove

ეს გვაძლევს ჩვენ შესაძლებლობას დავამტკიცოთ

whether or not these exotic objects really exist.

არსებობენ თუ არა სინამდვილეში ეს ეგზოტიკური ობიექტები.

And second, it gives us the opportunity

და კიდევ, ეს გვაძლევს შესაძლებლობას

to understand how these supermassive black holes

გავიგოთ, თუ როგორ ურთიერთქმედებენ გარემოსთან

interact with their environment,

ეს ზემასიური შავი ხვრელები

and to understand how they affect the formation and evolution

და რა გავლენას ახდენენ ისინი იმ გალაქტიკის ფორმირებასა და ევოლუციაზე

of the galaxies which they reside in.

რომელშიც იმყოფებიან.

So, to begin with,

მაშ ასე, დასაწყისისთვის

we need to understand what a black hole is

უნდა გავიგოთ რა არის შავი ხვრელი.

so we can understand the proof of a black hole.

ასე ჩვენ შევძლებთ მისი არსებობის დამტკიცების გაგებას.

So, what is a black hole?

მაინც რა არის შავი ხვრელი?

Well, in many ways a black hole is an incredibly simple object,

ერთი მხრივ შავი ხვრელი არის დაუჯერებლად მარტივი ობიექტი,

because there are only three characteristics that you can describe:

იმიტომ, რომ მას გააჩნია მხოლოდ სამი მახასიათებელი თვისება რისი აღწერაც შეგვიძლია:

the mass,

მასა,

the spin, and the charge.

სპინი და მუხტი.

And I'm going to only talk about the mass.

და მე მხოლოდ მასაზე ვისაუბრებ.

So, in that sense, it's a very simple object.

ამ მხრივ ეს ძალიან მარტივი,

But in another sense, it's an incredibly complicated object

მაგრამ სხვა მხრივ კი წარმოუდგენლად რთული ობიექტია,

that we need relatively exotic physics to describe,

რომლის ასაღწერად აუცილებელია საკმაოდ ეგზოტიკური ფიზიკა

and in some sense represents the breakdown of our physical understanding

და რაღაც ხარისხით წარმოადგენს გარღვევას

of the universe.

სამყაროს ფიზიკურ გაგებაში.

But today, the way I want you to understand a black hole,

მაგრამ დღეს, მე წარმოგიდგენთ შავ ხვრელს,

for the proof of a black hole,

მისი არსებობის დამტკიცების მიზნით,

is to think of it as an object

როგორც ობიექტს,

whose mass is confined to zero volume.

რომლის მასაც თავმოყრილია ნულოვან მოცულობაში.

So, despite the fact that I'm going to talk to you about

მაშ ასე, იმის მიუხედავად რომ მე ვაპირებ საუბარს

an object that's supermassive,

ზემძიმე ობიექტის შესახებ,

and I'm going to get to what that really means in a moment,

და თუ რას ნიშნავს ეს ამას ერთ წუთში მივუბრუუდები,

it has no finite size.

მას არ გააჩნია განსაზღვრული ზომა.

So, this is a little tricky.

ასე რომ ყველაფერი ცოტა ჩახლართულია.

But fortunately there is a finite size that you can see,

მაგრამ საბედნიეროდ არსებობს სასრული ზომა რაც შეგვიძლია დავინახოთ

and that's known as the Schwarzschild radius.

და ის ცნობილია როგორც შვარცშილდის რადიუსი.

And that's named after the guy who recognized

დაერქვა ადამიანის საპატივცემულოდ, რომელმაც გაიაზრა

why it was such an important radius.

თუ რატომაა ეს რადიუსი ასე მნიშვნელოვანი.

This is a virtual radius, not reality; the black hole has no size.

ეს არის ვირტუალური რადიუსი, არარეალური - შავ ხვრელს არ გააჩნია ზომა.

So why is it so important?

მაშ რატომაა ის ასე მნიშვნელოვანი?

It's important because it tells us

მნიშვნელვანია იმიტომ, რომ გვიჩვენებს

that any object can become a black hole.

რომ ნებისმიერი ობიექტი შეიძლება იქცეს შავ ხვრელად.

That means you, your neighbor, your cellphone,

ეს ნიშნავს რომ თქვენ, თქვენი მეზობელი, თქვენი ტელეფონი,

the auditorium can become a black hole

ეს აუდიტორია, - შეიძლება იქცეს შავ ხვრელად.

if you can figure out how to compress it down

თუ თქვენ შეძლებთ იპოვოთ მათი შვარცშილდის რადიუსის ზომამდე

to the size of the Schwarzschild radius.

შეკუმშვის მეთოდი.

At that point, what's going to happen?

და რა მოხდება მაშინ ?

At that point gravity wins.

მაშინ გაიმარჯვებს მიზიდულობის ძალა.

Gravity wins over all other known forces.

მიზიდულობის ძალა ამარცხებს ყველა ცნობილ ძალებს.

And the object is forced to continue to collapse

და ობიექტი იძულებული იქნება გააგრძელოს შეკუმშვა

to an infinitely small object.

უსასრულოდ მცირე ზომამდე.

And then it's a black hole.

და გადაიქცევა შავ ხვრელად.

So, if I were to compress the Earth down to the size of a sugar cube,

ასე რომ თუ მე შევკუმშავდი დედამიწას შაქრის ნატეხის ზომამდე

it would become a black hole,

ის გადაიქცეოდა შავ ხვრელად.

because the size of a sugar cube is its Schwarzschild radius.

იმიტომ რომ შაქრის ნატეხის ზომა მისთვის არის შვარცშილდის რადისუის ტოლი.

Now, the key here is to figure out what that Schwarzschild radius is.

ყველაზე მთავარია განვსაზღვროთ შვარცშილდის რადიუსის მნიშვნელობა.

And it turns out that it's actually pretty simple to figure out.

და აღმოჩნდა რომ მისი განსაზღვრა არც თუ ისე ძნელია.

It depends only on the mass of the object.

ის დამოკიდებულია მხოლოდ ობიექტის მასაზე.

Bigger objects have bigger Schwarzschild radii.

დიდი ზომის ობიექტებს გააჩნიათ დიდი შვარცშილდის რადიუსი.

Smaller objects have smaller Schwarzschild radii.

პატარებს კი პატარა.

So, if I were to take the sun

თუ ავიღებთ მზეს

and compress it down to the scale of the University of Oxford,

და შევკუმშავთ მას ოქსფორდის უნივერსიტეტის ზომამდე

it would become a black hole.

ის გადაიქცევა შავ ხვრელად.

So, now we know what a Schwarzschild radius is.

მაშ ასე, ჩვენ უკვე ვიცით თუ რა არის შვარცშილდის რადიუსი.

And it's actually quite a useful concept,

და ეს საკმაოდ სასარგებლო მომენტია,

because it tells us not only

იმიტომ რომ ის ჩვენ გვიჩვენებს არამარტო

when a black hole will form,

იმას თუ როდის ფორმირდება შავი ხვრელი

but it also gives us the key elements for the proof of a black hole.

ასევე გვაძლევს გადამწყვეტ ელემეტებს შავის ხვრელის არსებობის დამტკიცებისათვის.

I only need two things.

მე მჭირდება მხოლოდ ორი რამ:

I need to understand the mass of the object

წარმოდგენა ობიექტის მასაზე,

I'm claiming is a black hole,

რომელსაც ვუწოდებ შავ ხვრელს

and what its Schwarzschild radius is.

და იმაზე თუ როგორია მისი შვარცშილდის რადიუსი.

And since the mass determines the Schwarzschild radius,

და სანამ მასა განსაზღვრავს შვარცშილდის რადიუსს

there is actually only one thing I really need to know.

მე ფაქტობრივად ერთი რამეს ცოდნა მჭირდება.

So, my job in convincing you

ჩემი ამოცანა, შავი ხვრელის არსებობაში

that there is a black hole

თქვენს დასარწმუნებლად,

is to show that there is some object

არის გაჩვენოთ, რომ არსებობს რაღაც ობიექტი,

that's confined to within its Schwarzschild radius.

რომელიც შემოსაზღვრულია თავის შვარცშილდის რადიუსით.

And your job today is to be skeptical.

და თქვენი ამოცანა კი არის იყოთ სკეპტიკები.

Okay, so, I'm going to talk about no ordinary black hole;

კარგით, მაშ ასე, მე ვაპირებ ვისაუბრო არაჩვეულებრივ შავ ხვრელზე;

I'm going to talk about supermassive black holes.

ვაპირებ ვისაუბრო სუპერმასიურ შავ ხვრელებზე.

So, I wanted to say a few words about what an ordinary black hole is,

მინდა რამოდენიმე სიტყვა გითხრათ თუ რა არის ჩვეულებრივი შავი ხვრელი,

as if there could be such a thing as an ordinary black hole.

რადგანაც იქ შეიძლება იყოს ჩვეულებრივი შავი ხვრელი.

An ordinary black hole is thought to be the end state

ჩვეულებრივი შავი ხვრელი ითვლება ძალიან დიდი

of a really massive star's life.

ვარსკვლავის სიცოცხლის ბოლო ეტაპად.

So, if a star starts its life off

თუ ვარსკვლავი თავის სიცოცხლეს დაიწყებს

with much more mass than the mass of the Sun,

გაცილებით მეტი მასით ვიდრე მზის მასაა,

it's going to end its life by exploding

ის სიცოცხლეს აფეთქებით დაასრულებს

and leaving behind these beautiful supernova remnants that we see here.

და ზეახალი ვარსკვლავის ლამაზ ნარჩენებს დაგვიტოვებს, რასაც აქ ვხედავთ.

And inside that supernova remnant

და ამ ზეახალი ვარსკვლავის ნარჩენებს შიგნით

is going to be a little black hole

იქნება პატარა შავი ხვრელი,

that has a mass roughly three times the mass of the Sun.

რომლის მასა დაახლოებით სამჯერ მეტი იქნება მზის მასაზე.

On an astronomical scale

ასტრონომიული ზომებით

that's a very small black hole.

ეს ძალიან პატარა შავი ხვრელია.

Now, what I want to talk about are the supermassive black holes.

ახლა კი მე მინდა ვისაუბრო სუპერმასიურ შავ ხვრელებზე.

And the supermassive black holes are thought to reside at the center of galaxies.

ითვლება რომ სუპერმასიური შავი ხვრელები განლაგებულნი არიან გალაქტიკების ცენტრებში.

And this beautiful picture taken with the Hubble Space Telescope

და ეს ლამაზი სურათი, რომელიც ჰაბლის კოსმოსური ტელესკოპითაა გადაღებული,

shows you that galaxies come in all shapes and sizes.

გაჩვენებთ რომ გალაქტიკები სხვადასხვა ფორმის და ზომის არიან.

There are big ones. There are little ones.

არსებობენ დიდები. არსებობენ პატარები.

Almost every object in that picture there is a galaxy.

თითქმის ყველა ობიექტი ამ სურათზე არის გალაქტიკა.

And there is a very nice spiral up in the upper left.

მარცხნივ ზევით არის ძალიან ლამაზი სპირალი

And there are a hundred billion stars in that galaxy,

და ამ გალაქტიკაში ასობით მილიარდი ვარსკვლავია,

just to give you a sense of scale.

უბრალოდ მასშტაბზე რომ შეგექმნათ წარმოდგენა.

And all the light that we see from a typical galaxy,

სინათლე, რომელსაც ვაკვირდებით ტიპიურ გალაქტიკაზე,

which is the kind of galaxies that we're seeing here,

როგორიც აქ მოცემული გალაქტიკაა,

comes from the light from the stars.

მოედინება ვარსკვლავებიდან.

So, we see the galaxy because of the star light.

ჩვენ სწორედ ვარსკვლავების სინათლის წყალობით ვხედავთ გალაქტიკას.

Now, there are a few relatively exotic galaxies.

არსებობს რამოდენიმე ეგზოტიკური გალაქტიკა.

I like to call these the prima donna of the galaxy world,

მე მათ გალაქტიკათა სამყაროს პრიმადონებს ვეძახი,

because they are kind of show offs.

იმიტომ რომ ისინი განსაკუთრებულნი არიან.

And we call them active galactic nuclei.

და ჩვენ მათ აქტიური გალაქტიკის ბირთვს ვუწოდებთ

And we call them that because their nucleus,

და ვეძახით იმიტომ, რომ მათი ბირთვი

or their center, are very active.

ანუ მათი ცენტრი, ძალიან აქტიურია

So, at the center there, that's actually where

ამიტომაც იქ ცენტრში, სადაც

most of the starlight comes out from.

ყველაზე მეტი ვარსკვლავების შუქი გამოდის

And yet, what we actually see is light

ჯერ კიდევ, ის რასაც ვხედავთ არის შუქი

that can't be explained by the starlight.

ამის ახსნა არ შეიძლება ვარსკვლავური ნათებით

It's way more energetic.

ის უფრო ენერგეტიკულია

In fact, in a few examples it's like the ones that we're seeing here.

ფაქტია, ზოგიერთ მაგალითში რომელსაც, აქ ვხედავთ

There are also jets emanating out from the center.

არის გამოსხივება, რომელიც გამოდის ცენტრიდან.

Again, a source of energy that's very difficult to explain

აქაც, ენერგიის წყარო ძალიან ძნელი ასახსნელია

if you just think that galaxies are composed of stars.

თუ ფიქრობთ, რომ გალაქტიკები მხოლოდ ვარსკვლავებისგან შედგება.

So, what people have thought is that perhaps

ასე რომ, რაც არ უნდა ვიფიქროთ შესაძლოა

there are supermassive black holes

იქ სუპერმასიური შავი ხვრელები იყოს

which matter is falling on to.

რომლის გამოკვლევაც არის საჭირო

So, you can't see the black hole itself,

თვითონ შავი ხვრელის დანახვა შეუძლებელია

but you can convert the gravitational energy of the black hole

მაგრამ შეიძლება გარდავქმნათ შავი ხვრელის გრავიტაციული ენერგია

into the light we see.

ხილულ სინათლეში.

So, there is the thought that maybe supermassive black holes

ასე რომ, შესაძლოა გალაქტიკების ცენტში სუპერმასიური

exist at the center of galaxies.

შავი ხვრელები იყოს.

But it's a kind of indirect argument.

მაგრამ ეს არაპირდაპირი არგუმენტია.

Nonetheless, it's given rise to the notion

მიუხედავად ამისა, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ

that maybe it's not just these prima donnas

შესაძლოა არა მხოლოდ ამ პრიმადონებს

that have these supermassive black holes,

რომლებსაც აქვთ სუპერმასიური შავი ხვრელები,

but rather all galaxies might harbor these

არამედ სხვა გალაქტიკებსაც აქვთ

supermassive black holes at their centers.

სუპერმასიური შავი ხვრელები მათ ცენტრებში.

And if that's the case -- and this is an example of a normal galaxy;

და თუ ეს ასეა - და ეს არის ნორმალური გალაქტიკის მაგალითი;

what we see is the star light.

რასაც ჩვენ ვხედავთ ეს არის ვარსკვლავის შუქი.

And if there is a supermassive black hole,

და თუ იქ არის სუპერმასიური შავი ხვრელი,

what we need to assume is that it's a black hole on a diet.

მაშინ უნდა ვიგულისხმოთ რომ ეს არის შავი ხვრელი დიეტაზე.

Because that is the way to suppress the energetic phenomena that we see

იმიტომ, რომ ეს არის საშუალება ავხსნათ ენერგეტიკული ფენომენი, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ

in active galactic nuclei.

აქტიური გალაქტიკის ბირთვში.

If we're going to look for these stealth black holes

თუ გვინდა დავინახოთ ეს უხილავი შავი ხვრელები

at the center of galaxies,

გალაქტიკების ცენტრში,

the best place to look is in our own galaxy, our Milky Way.

საუკეთესო ადგილი იქნება ჩვენივე გალაქტიკა, ჩვენი ირმის ნახტომი.

And this is a wide field picture

და ეს არის ფართოდ გაშლილი სურათი

taken of the center of the Milky Way.

ირმის ნახტომის ცენტრიდან.

And what we see is a line of stars.

რასაც ვხედავთ ეს არის ვარსკვლავების ხაზი.

And that is because we live in a galaxy which has

და ეს იმიტომ რომ ჩვენ ვცხოვრობთ გალაქტიკაში, რომელიც

a flattened, disk-like structure.

არის ბრტყელი, დისკის მსგავსი სტრუქტურით.

And we live in the middle of it, so when we look towards the center,

და ჩვენ მის შუაში ვცხოვრობთ, და როცა მისი ცენტრისკენ ვიყურებით,

we see this plane which defines the plane of the galaxy,

ვხედავთ სიბრტყეს რომელიც არის თვით ამ გალაქტიკის სიბრტყე,

or line that defines the plane of the galaxy.

ანუ ხაზი რომელიც ასახავს გალაქტიკის სიბრტყეს.

Now, the advantage of studying our own galaxy

ჩვენი გალაქტისკის შესწავლის უპირატესობა ის არის, რომ

is it's simply the closest example of the center of a galaxy

ის უბრალოდ ყველაზე ახლო გალაქტიკის ცენტრია

that we're ever going to have, because the next closest galaxy

რომლის შესწავლაც შეგვიძლია, იმიტომ რომ სხვა უახლოესი

is 100 times further away.

100-ჯერ უფრო შორს არის ჩვენგან.

So, we can see far more detail in our galaxy

ასე, რომ შეგვიძლია უფრო დეტალურად შევისწავლოთ ჩვენი გალქტიკა

than anyplace else.

ვიდრე სხვა რომელიმე.

And as you'll see in a moment, the ability to see detail

როგორც ხედავთ, დეტალების დანახვის შესაძლებლობა

is key to this experiment.

ყველაზე მნიშვნელოვანია ამ ექსპერიმენტში.

So, how do astronomers prove that there is a lot of mass

როგორ ამტკიცებენ ასტრონომები იმას რომ არის ძალიან დიდი მასა

inside a small volume?

პატარა მოცულობაში?

Which is the job that I have to show you today.

ეს არის ის რისი ჩვენებაც მინდა დღეს.

And the tool that we use is to watch the way

მეთოდი არის დაკვირვება ვარსკვლავებზე თუ

stars orbit the black hole.

როგორ მოძრაობენ ისინი შავი ხვრელის გარშემო.

Stars will orbit the black hole

ვარსკვლევები შავი ხვრელის გარშემო

in the very same way that planets orbit the sun.

მოძრაობენ როგორც პლანეტები მზის გარშემო.

It's the gravitational pull

ეს გრავიტაციული ველია

that makes these things orbit.

რომელიც ამ ობიექტებს ამოძრავებს ორბიტაზე

If there were no massive objects these things would go flying off,

თუ იქ არ არის მასიური ობიექტი ეს ვარსკვლევები გაფრინდებოდნენ სხვაგან,

or at least go at a much slower rate

ან საბოლოოდ უფრო ნელა დაიწყებდნენ მოძრაობას

because all that determines how they go around

იმიტომ, რომ ის რაც განაპირობებს მათ ორბიტას

is how much mass is inside its orbit.

არის მასა ამ ორბიტის ცენტრში.

So, this is great, because remember my job is to show

შესანიშნავია, ეს იმაზე მეტყველებს თუ რისი დამტკიცებაც მინდოდა

there is a lot of mass inside a small volume.

იქ არის დიდი მასა მცირე მოცულობაში.

So, if I know how fast it goes around, I know the mass.

ასე რომ, თუ ვიცით მოძრაობის სიჩქარე ვიცით მასაც.

And if I know the scale of the orbit I know the radius.

და თუ ვიცი ორბიტის მასშტაბი ვიცი მისი რადიუსი.

So, I want to see the stars

ასე, რომ მინდა ვნახო ვარსკვლავები

that are as close to the center of the galaxy as possible.

რომლებიც ძალიან ახლოს არიან გალაქტიკის ცენტრთან.

Because I want to show there is a mass inside as small a region as possible.

იმიტომ, რომ მინდა დავინახო მასა მცირე რეგიონის შიგნით.

So, this means that I want to see a lot of detail.

ამიტომაც ეს ნიშნავს რომ მინდა უფრო მეტი დეტალიზაცია

And that's the reason that for this experiment we've used

და ამიტომაც ამ ექსპერიმენტისთვის გამოვიყენეთ

the world's largest telescope.

მსოფლიოს ყველაზე დიდი ტელესკოპი.

This is the Keck observatory. It hosts two telescopes

რომელიც არის კეკის ობსერვატორიაში. რომელიც ორი ტელესკოპისგან შედგება

with a mirror 10 meters, which is roughly

10 მეტრიანი სარკით, დაახლოებით

the diameter of a tennis court.

ტენისის კორტის ზომით.

Now, this is wonderful,

მშვენიერია

because the campaign promise

იმიტომ, რომ ის რასაც

of large telescopes is that is that the bigger the telescope,

გვაძლევს დიდი ტელესკოპი ეს არის

the smaller the detail that we can see.

მცირე დეტალების დანახვის საშუალება.

But it turns out these telescopes, or any telescope on the ground

მაგრამ ეს ტელესკოპებს, როგორც ნებისმიერი ტელესკოპს დედამიწაზე

has had a little bit of a challenge living up to this campaign promise.

აქვს გარკვეული პრობლემები, რომლებიც ართულებს ჩვენი მიზნების მიღწევას.

And that is because of the atmosphere.

ამის მიზეზია ატმოსფერო.

Atmosphere is great for us; it allows us

კარგია რომ გვაქვს ატმოსფერო; მის გარეშე

to survive here on Earth.

შეუძლებელია დედამიწაზე ცხოვრება.

But it's relatively challenging for astronomers

მაგრამ, ის პრობლემებს უქმნის ასტრონომებს

who want to look through the atmosphere to astronomical sources.

რომლებსაც დაკვირვება უწევთ შორეულ ციურ სხეულებზე

So, to give you a sense of what this is like,

იმისათვის რომ გავიგოთ რას ნიშნავს ეს წარმოიდგინეთ,

it's actually like looking at a pebble

რომ უყურებთ რიყის ქვას

at the bottom of a stream.

მდინარის ფსკერზე.

Looking at the pebble on the bottom of the stream,

როცა ვუყურებთ ქვას მდინარის ფსკერზე,

the stream is continuously moving and turbulent,

დინება მუდმივად მოძრაობს და იხვევა,

and that makes it very difficult to see the pebble on the bottom of the stream.

და ამით უფრო რთული ხდება ფსკერზე საერთოდ რამის დანახვა.

Very much in the same way, it's very difficult

ამის მსგავსად ატმოსფეროს გავლით ძალიან ძნელია

to see astronomical sources, because of the

დავინახოთ ასტრონომიული ობიექტები

atmosphere that's continuously moving by.

ატმოსფეროს უწყვეტი მოძრაობის გამო.

So, I've spent a lot of my career working on ways

ამიტომაც მე ჩემი კარიერის საკმაოდ დიდი დრო გავატარე

to correct for the atmosphere, to give us a cleaner view.

ატმოსფეროს მიერ დამახინჯებული სურათების გასწორებაში.

And that buys us about a factor of 20.

ამ მთეოდით მიიღწევა ოცმაგი ეფექტი

And I think all of you can agree that if you can

ვფიქრომ ყველა დამეთანხმება იმაში, რომ თუ იცით

figure out how to improve life by a factor of 20,

როგორ გავიუმჯობესოთ სიცოცხლე 20-ჯერ

you've probably improved your lifestyle by a lot,

თქვენ დაგჭირდებათ საგრძნობლად შეცვალოთ ცხოვრების სტილი

say your salary, you'd notice, or your kids, you'd notice.

ვთქვათ ხელფასი, თქვენი შვილები ან თქვენ აუცილებლად შეიგრძნობთ ამას

And this animation here shows you one example of

ამ ანიმაციაში თქვენ ხედავთ მაგალითს

the techniques that we use, called adaptive optics.

თუ როგორ ტექნიკას ვიყენებთ ჩვენ, ადაპტიური ოპტიკა.

You're seeing an animation that goes between

თქვენ ხედავთ ანიმაციას რომელიც აჩვენებს

an example of what you would see if you don't use this technique --

მაგალითს თუ რას ვნახავდით ამ ტექნიკის გამოყენების გარეშე

in other words, just a picture that shows the stars --

სხვა სიტყვებით, უბრალოდ სურათი სადაც ვარსკვლავებია ნაჩვენები,

and the box is centered on the center of the galaxy,

და კვადრატი უჩვენებს გალაქტიკის ცენტრს.

where we think the black hole is.

სადც ჩვენი აზრით შავი ხვრელი არის მოთავსებული.

So, without this technology you can't see the stars.

მაშ ასე ამ ტექნოლოგიის გარეშე თქვენ არ შეგიძლიათ დაინახოთ ვარსკვლავები

With this technology all of a sudden you can see it.

ამ ტექნოლოგიით თქვენ მოულოდნელად ხედავთ მას.

This technology works by introducing a mirror

ეს ტექნოლოგია იყენებს სარკეს

into the telescope optics system

ტელესკოპის ოპტიკურ სისტემაში

that's continuously changing to counteract what the atmosphere is doing to you.

რომელიც მუდმივად ვცლის წინააღმდეგობას რომელსაც ატმოსფერო ახდენს.

So, it's kind of like very fancy eyeglasses for your telescope.

ასე რომ. ეს გავს ძალიან უცნაური სათვალეებია თქვენი ტელესკოპისთვის.

Now, in the next few slides I'm just going to focus on

შემდეგ სლაიდებში მინდა ყურადღება დადავიტანო

that little square there.

პატარა ოთხკუთხედზე

So, we're only going to look at the stars inside that small square,

შვენ დავაკვირდებით ვარსკვლავებს ამ ოთხკუთხედის შიგნით

although we've looked at all of them.

თუმცა ჩვენ ყველა მათგანს ვაკვირდებოდით.

So, I want to see how these things have moved.

მიდა ვნახოთ როგორ მოძრაობენ ისინი

And over the course of this experiment, these stars

ექსპერიმენტის განმავლობაში ამ ობიექტებმა

have moved a tremendous amount.

იმოძრავეს ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში

So, we've been doing this experiment for 15 years,

ეს ექსპერიმენტი 15 წელი გრძელდებოდა,

and we see the stars go all the way around.

და ვნახეთ რომ ვარსკვლავები მოძრაობენ ერთმანეთის გარშემო.

Now, most astronomers have a favorite star,

ახლა ყველა ასტრონომს ყავს საყვარელი ვარსკვლავი

and mine today is a star that's labeled up there, SO-2.

და დღეს ჩემი რჩეულია SO-2 ვარსკვლავი.

Absolutely my favorite star in the world.

ჩემთვის ყველაზე საყვარელი ვარსკვლავი სამყაროში.

And that's because it goes around in only 15 years.

იმიტომ, რომ მისი ბრუნვის ხანგრძლივობა 15 წელია ზუსტად.

And to give you a sense of how short that is,

და გაგრძნობინებს თუ რა მცირე დრო არის ეს.

the sun takes 200 million years to go around the center of the galaxy.

მზეს 200 მილიონი წელი ჭირდება იმისთვის რომ შემოუაროს გალაქტიკის ცენტრს.

Stars that we knew about before, that were as close to the center of the galaxy

ვარსკვლავები რომლებსაც მანამდე ვიცნობდით არ იყო იმდენად ახლოს ცენტრთან

as possible, take 500 years.

დაახლოებით 500 წლის ციკლით

And this one, this one goes around in a human lifetime.

ეს კი ამას რამოდენიმეჯერ ასწრებს ადამიანის ცხოვრების მანძილზე

That's kind of profound, in a way.

ეს წინ გადადგმული ნაბიჯია.

But it's the key to this experiment. The orbit tells me

ეს მნიშვნელოვანია ამ ექსპერიმენტში. ორბიტა მეუბნება

how much mass is inside a very small radius.

თუ რამდენი მასაა ძალიან მცირე რადიუსის შიგნით.

So, next we see a picture here that shows you

ასე რომ, შემდეგი სურათი გვაჩვენებს თუ

before this experiment the size to which we could

რა ზომის დაკვირვება შეგვეძლო ჩვენ

confine the mass of the center of the galaxy.

გალაქტიკის ცენტრში ამ ექსპერიმენტამდე.

What we knew before is that there was four million

ის რაც ვიცოდით მანმდე იყო მზის მასაზე ოთხ მილიონჯერ

times the mass of the sun inside that circle.

მეტი მასა იმ წრის შიგნით.

And as you can see, there was a lot of other stuff inside that circle.

და როგორც ხედავთ იქ იყო უფრო მეტი რამ, იმ წრეში

You can see a lot of stars.

თქვენ ხედავთ ძალიან ბევრ ვარკვლავს.

So, there was actually lots of alternatives

იქ იყო ძალიან ბევრი ალტერნატივა

to the idea that there was a supermassive black hole at the center of the galaxy,

იდეისთვის, რომ იქ არის სუპერმასიური შავი ხვრელი გალაქტიკის ცენტრში,

because you could put a lot of stuff in there.

იმიტომ რომ შუძლებელია ძალიან ბევრი რამის იქ მოთავსება

But with this experiment, we've confined

მაგრამ, ამ ექსპერიმეტით ჩვენ ვნახეთ

that same mass to a much smaller volume

იგივე მასა მოთავსებულია გაცილებით პატარა მოცულობაში

that's 10,000 times smaller.

ათი ათასჯერ უფრო პატარაში.

And because of that, we've been able to show

ამით ჩვენთვის შესაძლებელი გახდა დავამტკიცოთ

that there is a supermassive black hole there.

რომ იქ არის უპერმასიური შავი ხვრელი

To give you a sense of how small that size is,

იმისთვის რომ წარმოვიდგინოთ ეს ზომა

that's the size of our solar system.

ეს არის ჩენი მზის სისტემა

So, we're cramming four million times the mass of the sun

უნდა მოვათავსოთ ოთხ მილონჯერ მეტი მასა ვიდრე მზის მასაა

into that small volume.

ამ მცირე მოცულობაში

Now, truth in advertising. Right?

ახლა კი რეკლამის გარეშე. სიმართლე

I have told you my job is to get it down to the Schwarzchild radius.

მე გითხარით რომ ჩემი დავალება იყო მიმეღწია შვარცშილდის რადიუსისთვის.

And the truth is, I'm not quite there.

სიმართლე ის არის რომ მე ვერ მივაღწიე მას.

But we actually have no alternative today

მაგრამ ჩვენ არ გვაქვს სხვა ალტერნატივა

to explaining this concentration of mass.

რომ ავხსნათ ასეთი მასის კონცენტრაცია.

And, in fact, it's the best evidence we have to date

ფაქტია, ყველაზე საუკეთესო საბუთი რაც დღეს გვაქვს

for not only existence of a supermassive black hole

არა მარტო სუპერ მასიური შავი ხვრელის არსებობაა

at the center of our own galaxy, but any in our universe.

ჩვენი გალაქტიკის ცენტრში, არამედ ნებისმიერ გალაქტიკის ცენტრში მთელს სამყაროში.

So, what next? I actually think

და შემდეგ რა? მე ვფიქრობ

this is about as good as we're going to do with today's technology,

რომ ეს არის საუკეთესო რაც შეგვიძლია დღევანდელი ტექნოლოგიებით შევძლოთ

so let's move on with the problem.

გავგრძლოთ მუშაობა პრობლემაზე.

So, what I want to tell you, very briefly,

რისი თქმა მინდა ძალიან მოკლედ,

is a few examples

რამოდენიმე მაგალითში

of the excitement of what we can do today

იმის გადმოსაცემად თუ რისი გაკეთებაც შეგვიძლია დღეს

at the center of the galaxy, now that we know that there is,

გალაქტიკის ცენტრში, ვიცით რომ არის

or at least we believe,

ან ყოველ შემთხვევაში გვჯერა,

that there is a supermassive black hole there.

სუპერ მასიური შავი ხვრელის არსებობა.

And the fun phase of this experiment

ამ ექსპერიმენტის ყველაზე მხიარული ფაზა

is, while we've tested some of our ideas

არის ის რომ, გადავამოწმეთ ჩვენი ზოგიერთი წარმოდგენა

about the consequences of a supermassive black hole

სუპერმასიური შავი ხვრელის შესახებ

being at the center of our galaxy,

რომელიც ჩვენი გალაქტიკის ცენტრშია,

almost every single one

თითქმის არც ერთი წარმოდგენა

has been inconsistent with what we actually see.

არ შეესაბემებოდა სინამდვილეს.

And that's the fun.

და ეს სასაცილოა.

So, let me give you the two examples.

მოდით ვნახოთ ორი მათგანი.

You can ask, "What do you expect

თქვენ შეგიძლიათ იკითხოთ, "რას ფიქრობთ

for the old stars, stars that have been around the center of the galaxy

ძველ ვარსკვლავზე, რომელიც მოძრაობს გალაქტიკის ცენტრის გარშემო

for a long time, they've had plenty of time to interact with the black hole."

ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში, მათ დიდი დრო ქონდათ, რომ მიახლოვებოდნენ შავ ხვრელს"

What you expect there is that old stars

თქვენ მოელით რომ ძველი ვარსკვლავები

should be very clustered around the black hole.

შეგროვილი უნდა იყოს შავი ხვრელის გარშემო

You should see a lot of old stars next to that black hole.

თქვენ უნდა ნახოთ ძალიან ბევრი ძველი ვარსკვლავი შავი ხვრელის გარშემო.

Likewise, for the young stars, or in contrast, the young stars,

შესაბამისად, ახალგაზრდა ვარსკვლავები

they just should not be there.

არ უნდა იყოს იქ

A black hole does not make a kind neighbor to a stellar nursery.

შავი ხვრელი არ არის კეთილი მეზობელი ვარსკვლავების წარმოებისთვის

To get a star to form, you need a big ball of gas and dust to collapse.

ვარსკვლავის ფორმირებისთვის საჭიროა დიდი ზომის გაზის ბურთი და მტვრის შეკრება

And it's a very fragile entity.

და ეს ძალიან მყიფე ფორმაა.

And what does the big black hole do?

და რას იზამს დიდი შავი ხვრელი?

It strips that gas cloud apart.

ის დაშლის ამ გაზის ღრუბელს ნაწილებათ

It pulls much stronger on one side than the other

ის ძალიან ძლიერია ერთ მხრიდან ვიდრე მეორე

and the cloud is stripped apart.

და ღრუბელიც ნაწილებად იყოფა

In fact, we anticipated that star formation shouldn't proceed in that environment.

ფატია, რომ ვარსკვალების ფორმირება შეუძლებელია მსგავს გარემოში

So, you shouldn't see young stars.

ამიტომაც იქ არ არის ახალგაზრდა ვარსკვლავები

So, what do we see?

მაგრამ რა ვნახეთ ჩვენ

Using observations that are not the ones I've shown you today,

დაკვირვებისას რომლებიც დღეს თქვენთვის არ მიჩვენებია

we can actually figure out which ones are old and which ones are young.

ჩვენ შეგვიძლია გავარკვიოთ რომელი არის ახალგაზრდა და რომელი ძველი

The old ones are red.

ძველი არის წითელი

The young ones are blue. And the yellow ones, we don't know yet.

ახალი არის ლურჯი. და ყვითელი ჯერ არ ვიცით.

So, you can already see the surprise.

აქაც სიურპრიზია

There is a dearth of old stars.

იქ არის ძველი ვარსკვლავების უკმარისობა

There is an abundance of young stars, so it's the exact opposite of the prediction.

იქ არის ახალი ვარსკვლავები, ანუ ჩვენი წინასწარმეტყველება არ გამართლდა.

So, this is the fun part.

რაც საკმაოდ უცნაური და სასიამოვნოა.

And in fact, today, this is what we're trying to figure out,

ფაქტია, ეს ის არის თუ რისი გარკვევაც გვინდა ჩვენ

this mystery of how do you get --

ეს საიდუმლოება თუ როგორ ამოვხსნათ --

how do you resolve this contradiction.

ასეთი წინააღმდეგობები.

So, in fact, my graduate students

ფაქტია, ჩემი სტუდენტები

are, at this very moment, today, at the telescope,

ამ წუთას ტელესკოპთან მუშაობენ

in Hawaii, making observations to get us

ჰავაიში, ატარებენ დავირვებებს, რომლებიც იმედია

hopefully to the next stage,

შემდეგ ნაბიჯებამდე მიგვიყვანს.

where we can address this question

სად შეიძლება ვნახოთ პასუხი

of why are there so many young stars,

იმაზე თუ რატომ არის იქ ამდენი ახალი ვარსკვლავი

and so few old stars.

და ასე ცოტა ძველი.

To make further progress we really need to look at the orbits

იმისთვის რომ გავიგოთ ეს, ჩვენ უნდა გავაგრძელოთ იმვარსკვალვების

of stars that are much further away.

ორბიტებზე დაკვირვება რომლებიც უფრო შორსაა.

To do that we'll probably need much more

ამისათვის ჩვენ უფრო რთული

sophisticated technology than we have today.

ტექნოლოგიები გვჭირდება ვიდრე გვაქვს დღეს

Because, in truth, while I said we're correcting

იმიტომ რომ, როცა ვთქვი რომ ჩვენ ვაკორექტირებთ

for the Earth's atmosphere, we actually only

ატმოსფერულ ზემოქმედებას, ჩვენ მხოლოდ

correct for half the errors that are introduced.

შეცდომების ნახევარს ვასწორებთ.

We do this by shooting a laser up into the atmosphere,

ჩვენ ამას ატმოსფეროში ლაზერის სხივით ვაკეთებთ

and what we think we can do is if we

ვფიქრობ შემდეგში ჩვენ

shine a few more that we can correct the rest.

უფრო მეტ ლაზერს გამოვიყენებთ

So this is what we hope to do in the next few years.

და ეს არის ის რისი იმედიც გვაქვს მომდევნო წლებში.

And on a much longer time scale,

და უფრო შორეული მომავლისთვის

what we hope to do is build even larger telescopes,

გვინდა ავაშენოთ უფრო დიდი ტელესკოპები,

because, remember, bigger is better in astronomy.

იმიტომ რომ, გახსოვდეთ დიდი უკეთესია ასტრონომიისთვის.

So, we want to build a 30 meter telescope.

გვინდა 30 მეტრიანი ტელესკოპის აშენება.

And with this telescope we should be able to see

და ამ ტელესკოპით ჩვენ შეგვიძლია ვნახოთ

stars that are even closer to the center of the galaxy.

ვარსკვლავები რომლებიც უფრო ახლოს არის გალაქტიკის ცენტრთან.

And we hope to be able to test some of

და იმედი გვაქვს შევამოწმოთ

Einstein's theories of general relativity,

აინშტაინის ფარდობითობის თეორიის ზოგიერთი ასპექტები

some ideas in cosmology about how galaxies form.

კოსმოლოგიის ზოგიერთი იდეები გალაქტიკების ფორმირების შესახებ.

So, we think the future of this experiment

ასე რომ, ამ ექსპერიმენტის მომავალი

is quite exciting.

ძალიან მომხიბლველია,

So, in conclusion, I'm going to show you an animation

დასასრულს მე მინდა განახოთ ანიმაცია

that basically shows you how these

თუ როგორ მოძრაობენ ეს ვარსკვლავები

orbits have been moving, in three dimensions.

ორბიტებზე, სამ განზომილებაში.

And I hope, if nothing else,

და იმედი მაქვს, სხვა თუ არა,

I've convinced you that, one, we do in fact

იმაში მაინც დაგარწმუნეთ რომ ფაქტია გვაქვს

have a supermassive black hole at the center of the galaxy.

სუპერმასიური შავი ხვრელი გალაქტიკის ცენტრში.

And this means that these things do exist in our universe,

და ეს იმას ნიშნავს რომ შავი ხვრელები არსებობს ჩვენს სამყაროში,

and we have to contend with this, we have to explain

და ჩვენ ეს უნდა შევისწავლოთ, ავხსნათ თუ

how you can get these objects in our physical world.

როგორ შეიძლება ასეთი ობიექტების ფიზიკურ სამყაროში არსებობა

Second, we've been able to look at that interaction

მეორე, ჩვენ შეგვიძლია დავაკვირდეთ იმას თუ როგორ

of how supermassive black holes interact,

ურთიერთქმედებს სუპერმასიური შავი ხვრელები

and understand, maybe, the role in which they play

და შესაძლოა გავიგოთ მათი როლი

in shaping what galaxies are, and how they work.

გალაქტიკების ფორმირებაში.

And last but not least,

და ბოლო და არა უკანასკნელი,

none of this would have happened

არც ერთი ამათგანი არ მოხდებოდა

without the advent of the tremendous progress

რომ არა დიდი პროგრესი

that's been made on the technology front.

რომელიც გაკეთდა ტექნოლოგიებში

And we think that this is a field that is moving incredibly fast,

და ვფიქრობთ რომ ეს სეფერო საოცრად სწრაფად ვითარდება,

and holds a lot in store for the future.

და ძალიან ბევრს მოველით მისგან მომავალში.

Thanks very much.

დიდი მადლობა

(Applause)

(ტაში)