A theory of everything | Garrett Lisi

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

Whoa, dude.

Vay, dostum. Bu can alan tənliklərə bir gözə atın. Nə şirin.

(Laughter)

Check out those killer equations. Sweet.

Actually, for the next 18 minutes I'm going to do the best I can

Əslində, önümüzdəki 18 dəqiqədə parçacıq fizikasının gözəlliyini

to describe the beauty of particle physics without equations.

denklemsiz izah etmək üçün əlimdən gələni edəcəyəm.

It turns out there's a lot we can learn from coral.

Görünür, mercanlardan öyrənə biləcəyimiz çox şey var.

A coral is a very beautiful and unusual animal.

Mercan gözəl və qəribə bir heyvandır.

Each coral head consists of thousands of individual polyps.

Hər mərcan başı minlərlə müstəqil yumrudan meydana gələr.

These polyps are continually budding and branching

Bu yumrular davamlı tomurcuklanarak və budaqlanaraq

into genetically identical neighbors.

genetik olaraq eyni qonşular meydana gətirərlər.

If we imagine this to be a hyperintelligent coral,

Əgər bunu üstün-zəkalı bir mərcan olaraq xəyal etsək,

bu fərdlərdən birini ayırıb, ona məntiqli bir sual soruşa bilərik.

we can single out an individual and ask him a reasonable question.

We can ask how exactly he got to be in this particular location

Ona, qonşularıyla müqayisədə olduğu nöqtəyə

compared to his neighbors --

necə gəldiyini soruşa bilərik.

if it was just chance, or destiny, or what?

Yalnız şans mı, qədər, yoxsa başqa bir şey mi?

Now, after admonishing us for turning the temperature up too high,

Və o, istiliyi çox artırdığımız üçün bizi azarladıktan sonra,

sorumuzun tamamilə axmaqca olduğunu bizə söyləyərdi.

he would tell us that our question was completely stupid.

These corals can be kind of mean, you see,

Görə biləcəyiniz kimi bu mərcanlar ciddi olaraq kobud ola bilirlər

and I have surfing scars to prove that.

və bunu sübut edəcək sörf yaralarım var.

But this polyp would continue and tell us

Lakin bu yumru davam edər və bizə

that his neighbors were quite clearly identical copies of him.

qonşularının özüylə birə-bir eyni kopiyalayar olduğunu söyləyər.

That he was in all these other locations as well,

Belə ki, özü bu nöqtələrin hamısında var eyni zamanda.

but experiencing them as separate individuals.

amma digərlərini ayrı fərdlər olaraq hiss etməkdədirlər.

For a coral, branching into different copies

Bir mərcan üçün fərqli kopiyalayar şəklində dallanmak

is the most natural thing in the world.

dünyadakı ən təbii şeydir.

Unlike us, a hyperintelligent coral

Bizim aksimize, üstün-zəkalı bir mərcan

would be uniquely prepared to understand quantum mechanics.

kvant mexanikasını anlamağa hazır olacaq.

The mathematics of quantum mechanics

Kvant mekaniğinin riyaziyyatı, kainatın necə işlədiyini

very accurately describes how our universe works.

olduqca qəti bir şəkildə betimlemektedir.

And it tells us our reality is continually branching into different possibilities,

Və bizə, gerçekliğimizin davamlı olaraq

bir mərcan kimi fərqli ehtimallara dallandığını söyləyər.

just like a coral.

It's a weird thing for us humans to wrap our minds around,

Yalnız tək bir ehtimalı yaşamaq

since we only ever get to experience one possibility.

biz insanların ağılının ala bilməyəcəyi, qəribə bir şeydir.

This quantum weirdness was first described

Bu kvant qəribəlik ilk olaraq

by Erwin Schrödinger and his cat.

Erwin Schrödinger və pişiyi tərəfindən betimlendi.

The cat likes this version better.

Pişik bu şəkildəki izahatı daha çox sevir.

(Laughter)

(Gülüş)

In this setup, Schrödinger is in a box with a radioactive sample

Bu düzenekte, Schrödinger radyoaktif bir maddə ilə birlikdə bir qutunun içindədir

that, by the laws of quantum mechanics, branches into a state

və bu maddə, kvant mekaniğinin qanunları gərəyi,

in which it is radiated and a state in which it is not.

işıldama etdiyi və etmədiyi iki vəziyyətə ayrılar.

(Laughter)

(Gülüş)

In the branch in which the sample radiates,

Maddənin işıldama etdiyi budaqda,

zəhər yayan bir qurğusu ön plana çəkər və Schrödinger ölər.

it sets off a trigger that releases poison and Schrödinger is dead.

But in the other branch of reality, he remains alive.

Lakin digər həqiqət budağında, hələ həyatda.

These realities are experienced separately by each individual.

Bu həqiqətlər hər fərd tərəfindən ayrı-ayrı deneyimlenir.

As far as either can tell, the other one doesn't exist.

Hər hansı birinə görə, digər həqiqət mövcud deyil.

This seems weird to us,

Bu bizə qəribə gəlir, çünki

because each of us only experiences an individual existence,

hər birimiz fərdi varlığımızı hiss edərik,

and we don't get to see other branches.

və digər budaqları görmürük.

It's as if each of us, like Schrödinger here,

Sanki hər birimiz, buradakı Schrödinger kimi, bir növ

are a kind of coral branching into different possibilities.

fərqli ehtimallara dallanan bir mərcan.

The mathematics of quantum mechanics tells us

Kvant mekaniğinin riyaziyyatı bizə

this is how the world works at tiny scales.

kiçik ölçəklərdə dünyanın belə işlədiyini izah edər.

It can be summed up in a single sentence:

Tək bir cümləylə belə yekunlaşdırıla bilər:

Everything that can happen, does.

Ola biləcək bir şey varsa, olar.

That's quantum mechanics.

Bu, kvant mekaniğinin.

But this does not mean everything happens.

Lakin bu, hər şey olar, demək deyil.

The rest of physics is about describing what can happen and what can't.

Fizikanın geri qalanı nəyin ola

və nəyin ola bilməyəcəyini izah etməkdədir.

What physics tells us is that everything comes down to geometry

Fizikanın bizə dediyi şey, hər şeyin təməl parçacıqların həndəsəsi

and the interactions of elementary particles.

və etkileşimlerinden meydana gəldiyini söyləyir.

Ancaq bu əngəl mükəmməl bir şəkildə balanslı isə

And things can happen only if these interactions are perfectly balanced.

o zaman bir şeylər olar.

Now I'll go ahead and describe how we know about these particles,

İndi sizə bu parçacıqları necə bildiyimizi,

nə olduqlarını və bu tarazlığın necə işlədiyini izah edəcəyəm.

what they are and how this balance works.

In this machine, a beam of protons and antiprotons

Bu maşında, proton və anti-proton şüaları

are accelerated to near the speed of light

işıq sürətinə çox yaxın bir sürətə qədər ivmelendirilip

and brought together in a collision, producing a burst of pure energy.

bir-biriylə çarpıştırılarak saf enerji partlaması əldə edilir.

This energy is immediately converted into a spray of subatomic particles,

Bu enerji, anında yarı-atomsal parçacıq filizlerine

çevrilir və

with detectors and computers used to figure out their properties.

qəbul edicilər və kompüterlər köməyiylə xüsusiyyətlərini çıxardılır.

This enormous machine --

Bu nəhəng maşın, yəni Cenevrədə olan

the Large Hadron Collider at CERN in Geneva --

CERN Böyük Hadron Vuruşdurucusu,

has a circumference of 17 miles and, when it's operating,

17 millik bir yerə sahib

və çalışarkən Monterey şəhərinin beş qatı

draws five times as much power as the city of Monterey.

elektrik enerjisi çəkər.

We can't predict specifically

Hər hansı bir vuruşmada, tam olaraq hansı parçacıqların

what particles will be produced in any individual collision.

çıxarılacağını kestiremeyiz.

Quantum mechanics tells us all possibilities are realized.

Kvant mekaniği bütün ehtimalların reallaşdığını söyləyir.

But physics does tell us what particles can be produced.

Lakin fizika, hansı hissəciklərin meydana gələ biləcəyini söyləyir.

These particles must have just as much mass and energy

Bu hissəciklər, proton və anti-proton cütünün daşıdığı qədər

as is carried in by the proton and antiproton.

kütlə və enerji daşımalı.

Any particles more massive than this energy limit aren't produced,

Bu enerji sərhədindən daha kütləli parçacıqlar

oluşmazlar və bizim üçün görünməz.

and remain invisible to us.

This is why this new particle accelerator is so exciting.

Elə buna görə yeni parçacıq sürətləndirici çox həyəcan verici.

It's going to push this energy limit seven times

Daha əvvəl çatılmış enerji sərhədinin

beyond what's ever been done before,

yeddi qat üstünə çıxardacaq,

so we're going to get to see some new particles very soon.

beləcə yeni parçacıqları çox yaxında görmə şansımız olacaq.

But before talking about what we might see,

Ancaq indi, görebileceklerimiz haqqında danışmadan əvvəl

let me describe the particles we already know of.

onsuz da haqqında məlumatımız olan parçacıqları təsvir edim.

There's a whole zoo of subatomic particles.

Atom altı parçacıqlardan ibarət olan bir zoopark mövcud.

Most of us are familiar with electrons.

Çoxumuz elektronlarla dostuq.

A lot of people in this room make a good living pushing them around.

Bu salonda olan bir çox insan

bu elektronları itələyərək yaxşı bir həyat qazanır.

(Gülüş)

(Laughter)

But the electron also has a neutral partner called the neutrino,

Ayrıca elektronlar, nötrino adında, yüksüz və çox kiçik kütlədən

with no electric charge and a very tiny mass.

neytral siyahısına sahib.

In contrast, the up and down quarks have very large masses,

Bunun əksinə üst-alt kvarklar çox böyük kütləyə sahib olub

and combine in threes to make the protons and neutrons inside atoms.

üçlü qruplar halında birləşərək atom içindəki

proton və neytronları meydana gətirər.

All of these matter particles come in left- and right-handed varieties,

Bütün bu parçacıqlar möhkəm və solaxay növlərinə

və də tərs yük daşıyan zidd-parçacıq çiftleriyle var olarlar.

and have antiparticle partners that carry opposite charges.

These familiar particles

also have less familiar second and third generations,

Bu tanış hissəciklər daha az tanıdığımız

birinci nəsillə eyni yüklü olmaqla birlikdə çox daha böyük kütləli

which have the same charges as the first but have much higher masses.

ikinci və üçüncü nəsillərə sahiblər.

These matter particles all interact with the various force particles.

Bu maddə parçacıqlarının hamısı müxtəlif qüvvət parçacıklarıyla qarlılıqlı təsirə girər.

The electromagnetic force interacts with electrically charged matter

Elektromaqnetik qüvvət, elektrik yüklü maddəylə, foton adı verilən

via particles called photons.

parçacıqlar vasitəsiylə qarlılıqlı təsirə girər.

There is also a very weak force

Bir də bir xəyal gücü tələb zəif qüvvələr var ki

called, rather unimaginatively, the weak force ...

bu qüvvət yalnız

(Laughter)

that interacts only with left-handed matter.

solaxay maddə ilə etkileşir.

The strong force acts between quarks

Rəng yükü adında qırmızı, yaşıl və mavi rəng növləri

which carry a different kind of charge, called color charge,

dəyişik bir növ yük daşıyan bu kvarklar arasında

and come in three different varieties: red, green and blue.

qüvvətli bir güc olar.

You can blame Murray Gell-Mann for these names -- they're his fault.

Bu adlar üçün Murray Gell-Mannın günahlandıra bilərsiniz.

bunlar onun günahı.

Finally, there's the force of gravity,

Son olaraq, maddəyə, kütləsi və dönüşü vasitəsilə

which interacts with matter via its mass and spin.

Hələlik cazibə gücü vardır.

The most important thing to understand here

Burda anlamamız lazım olan şey

is that there's a different kind of charge associated with each of these forces.

bu qüvvələrin hər biri üçün

dəyişik bir yük olmasıdır.

These four different forces interact with matter

Bu dörd növ güc, hər bir hissəciyin

according to the corresponding charges that each particle has.

sahib olduğu yüklər vasitəsiylə etkileşir.

A particle that hasn't been seen yet, but we're pretty sure exists,

Hanüz görə bilmədiyimiz amma varlığından olduqca əmin olduğumuz

Higgs parçacığı digər bütün hissəciklərə kütlə təmin edər.

is the Higgs particle, which gives masses to all these other particles.

The main purpose of the Large Hadron Collider

Böyük Hadron Çarpıştırıcısının əsl məqsədi

bu Higgs parçacığını görməkdir və biz də olacağından haradasa əminik.

is to see this Higgs particle, and we're almost certain it will.

But the greatest mystery is what else we might see.

Amma əsl sirr daha başqa nələr göreceğimizdir.

And I'm going to show you one beautiful possibility

Və mən, sizə gözəl bir ehtimalı bu danışmanın

towards the end of this talk.

sonuna doğru göstərəcəyəm.

Now, if we count up all these different particles

İndi, əgər dönüşlərini və yüklərini baxımından

using their various spins and charges,

bütün dəyişik parçacıqları saysaq, bu 226 edər.

there are 226.

That's a lot of particles to keep track of.

Threads yetirməmiz lazım olan çox parçacıq var.

And it seems strange

Və təbiətdə bu qədər çox təməl parçacıq olması

that nature would have so many elementary particles.

sizə qəribə görünə bilər.

But if we plot them out according to their charges,

Amma əgər parçacıqları yüklərini görə çizdirirsek

some beautiful patterns emerge.

bir neçə gözəl model meydana çıxacaq.

The most familiar charge is electric charge.

Ən bilindik yük elektrik yüküdür.

Electrons have an electric charge,

Elektronlar mənfi bir elektrik yükünə malikdir,

a negative one,

və kvarklar da üçdə birinə sahibdirlər.

and quarks have electric charges in thirds.

O zaman iki yuxarı və bir aşağı kuark bir proton yaratmaq

So when two up quarks and a down quark are combined to make a proton,

üçün bir araya gəlirsə, cəmi elektrik yükü müsbət bir olar.

it has a total electric charge of plus one.

These particles also have antiparticles, which have opposite charges.

Bu hissəciklərin bir də tərs yükü olan zidd-parçacıqları vardır.

Now, it turns out the electric charge

O zaman, elektrik yükləri əslində digər

is actually a combination of two other charges:

iki yükün bir kominasyonudur:

hypercharge and weak charge.

qüvvətli yük və zəif yük.

If we spread out the hypercharge and weak charge

Əgər qüvvətli və zəif yükləri bir-birindən ayrırır və

iki ölçülü yük fəzasında bu parçacıqların qrafikini çizdirirsek,

and plot the charges of particles in this two-dimensional charge space,

the electric charge is where these particles sit

elektrik yüklərinin olduğu yer

along the vertical direction.

şaquli istiqamətdə olacaq.

The electromagnetic and weak forces interact with matter

Elektromaqnetik və zəif qüvvələr maddə ilə

according to their hypercharge and weak charge,

qüvvətli və zəif yüklərin qarşılıqlı təsiri

which make this pattern.

bu motivi meydana gətirər.

This is called the unified electroweak model,

Bu Birləşmiş Elektrozayıf Model deyilər,

və 1967-ci ildə bir araya gətirilmişdir.

and it was put together back in 1967.

The reason most of us are only familiar with electric charge

Bu iki yük yerinə yalnız elektrik yükünə dost olmağımızın

and not both of these is because of the Higgs particle.

səbəbi də bu Higgs parçacığının.

The Higgs, over here on the left, has a large mass

Higgs, işdə burda soldakı, böyük kütləyə malikdir

and breaks the symmetry of this electroweak pattern.

və bu Elektrozayıf naxışı də pozmaqdadır.

It makes the weak force very weak by giving the weak particles a large mass.

Zəif hissəciklərə böyük kütlələr verərək

zəif qüvvələri daha çox zəif etməkdədir.

Since this massive Higgs sits along the horizontal direction in this diagram,

Bu yüksək kütləli Higgs üfüqi istiqamətdə olduğundan

bu diyagramda elektromagnetizm fotonları kütləsi qalır

the photons of electromagnetism remain massless

and interact with electric charge along the vertical direction

və yük fəzasında elektrik günahları ilə şaquli istiqamətdə

in this charge space.

etkileşmektedir.

So the electromagnetic and weak forces

Buna görə elektromagnetik və zəif qüvvələr bu iki ölçülü

are described by this pattern of particle charges

kosmosdakı yüklü hissəciklərin naxışı ilə təyin olunar.

in two-dimensional space.

We can include the strong force by spreading out its two charge directions

Güclü qüvvələri iki yük yunundan ayıraraq və

kuark içindəki qüvvət parçacıqlarının yüklərini

and plotting the charges of the force particles in quarks

bu istiqamətdə çizdirerek daxil edirik.

along these directions.

The charges of all known particles

Bilinən bütün hissəciklər dörd ölçülü yük fəzasında

can be plotted in a four-dimensional charge space,

belə çizdirilebilir və iki ölçüyə əksi

and projected down to two dimensions like this so we can see them.

edilsə, bu şəkildə görə bilərik.

Whenever particles interact, nature keeps things in a perfect balance

Parçacıqlar nə vaxt qarlılıqlı təsirə girəcək olsa, təbiət bu dörd yük

along all four of these charge directions.

istiqamətində onları tarazlıq içində qoyur. ®

If a particle and an antiparticle collide,

Əgər bir parçacıq və zidd-parçacıq çarpışırsa, böyük bir enerji ortaya

it creates a burst of energy and a total charge of zero

çıxar və cəmi yük bütün dörd istiqamətdə də sıfır olar.

in all four charge directions.

At this point, anything can be created

Bu vəziyyətdə, eyni enerji dəyərində olan və cəmi yükləri

as long as it has the same energy and maintains a total charge of zero.

sıfır olan hər cür parçacıq meydana gələ bilər.

For example, this weak force particle and its antiparticle

Məsələn, bu zəif qüvvət parçacığı və zidd-parçacığı

can be created in a collision.

bir vuruşmada istehsal edilə bilər.

In further interactions, the charges must always balance.

Sonrakı etkileşimlerinde, yükləyir tarazlıqda qalmalı.

One of the weak particles could decay into an electron and an antineutrino,

Zəif parçacıqların bir dənəsi bir elektron

və bir də zidd-nötrinoya

and these three still add to zero total charge.

bozunabilir və hələ cəmi yük sıfır qalar.

Nature always keeps a perfect balance.

Təbiət hər zaman mükəmməl bir tarazlıq təmin edər.

So these patterns of charges are not just pretty.

Buna görə, bu yük naxışları yalnız gözəl deyil.

Bizə nə cür qarlılıqlı təsirlərin ola biləcəyini də söyləyər.

They tell us what interactions are allowed to happen.

And we can rotate this charge space in four dimensions

Və indi bu yük kosmosunu dörd ölçüdə çevirib

to get a better look at the strong interaction,

qüvvətli əngəl daha yaxşı baxa bilərik,

bu gözəl bir altıbucaqlı simmetriyası meydana gətirər.

which has this nice hexagonal symmetry.

In a strong interaction, a strong force particle,

Qüvvətli əngəl, bir qüvvətli yük parçacığı, məsələn, bu,

such as this one,

interacts with a colored quark, such as this green one,

rəng kvarkların ilə etkileşirler, məsələn, yaşıl olanla,

bu sayədə fərqli rəng yükü verirlər - bu qırmızı olanı.

to give a quark with a different color charge -- this red one.

And strong interactions are happening millions of times

Və bu qüvvətli əngəl bədənimizdəki hər saniyədə

hər atomda milyonlarla dəfə olarlar

each second in every atom of our bodies,

holding the atomic nuclei together.

beləcə atom nüvə bir yerdə qalar.

But these four charges corresponding to three forces

Amma bu dörd yükün üç qüvvətə bərabər gəlməsi

are not the end of the story.

hekayənin sonu deyil.

We can also include two more charges corresponding to the gravitational force.

Cazibə qüvvəsinə qarşılıq gələn

iki dənə daha yük əlavə edə bilər.

Bunları əlavə etdiyimiz zaman, hər maddə parçacığı

When we include these,

each matter particle has two different spin charges,

iki fərqli spin yükü daxildir: aşağı spin və yuxarı spin.

spin-up and spin-down.

So they all split and give a nice pattern in six-dimensional charge space.

Bunları ayırdığımızda, bizə altı ölçülü

yük fəzasında gözəl bir naxış verər.

We can rotate this pattern in six dimensions

Bu şəkli altı ölçüdə çevirdiğimizde

olduqca gözəl şəkil görürük.

and see that it's quite pretty.

Right now, this pattern matches our best current knowledge

İndi, bu naxış bu an bildiyimiz

of how nature is built at the tiny scales of these elementary particles.

bu kiçik təməl parçacıqların kainatı

meydana gətirmə tərifiylə eşleşiyor.

This is what we know for certain.

Bu bizim əmin olduğumuz şey.

Some of these particles are at the very limit

Bu hissəciklərin bəziləri bu ana qədər

bildiyimiz təcrübələrin tam sərhəd nöqtəsində.

of what we've been able to reach with experiments.

From this pattern

Bu naxışlar, biz onsuz da parçacıq fizikasının kiçik

we already know the particle physics of these tiny scales --

ölçülərini bilirik. Kainatın işləyişi bu kiçik

the way the universe works at these tiny scales is very beautiful.

parçacıklarla çox gözəl bir şəklə bürünmüşdür.

But now I'm going to discuss some new and old ideas

Amma indi, bizim bilmədiyimiz şeylərin köhnə və yeni

about things we don't know yet.

fikirləri haqqında danışacağam.

We want to expand this pattern using mathematics alone,

Yalnız riyaziyyatla, bu şəkli genişləndirmək istəsək,

baxaq hər şeyi görə bilir bilirikmi?

and see if we can get our hands on the whole enchilada.

We want to find all the particles and forces

Kainatın bütün şəkilini edən bütün parçacıq

that make a complete picture of our universe.

və qüvvələri görmək istəyirik.

And we want to use this picture to predict new particles

Bu əsəri daha yüksək enerjili təcrübələr əsnasında

that we'll see when experiments reach higher energies.

görəcəyimiz yeni parçacıqları təxmin üçün istifadə edəcəyik.

So there's an old idea in particle physics

Parçacıq fizikasında köhnə bir düşüncə vardır,

that this known pattern of charges,

yüklərin çox da simmetrik olmayan bu bilindik şəkli daha qüsursuz

which is not very symmetric,

could emerge from a more perfect pattern that gets broken --

şəkillərdə ortaya çıxa bilər, ki bu Higgs parçacığının

similar to how the Higgs particle breaks the electroweak pattern

elektromanyetizma vermək üçün etdiyi Elektrozayıf pozulma

to give electromagnetism.

modelinə bənzərdir.

In order to do this, we need to introduce new forces

Bunu etmək üçün, yeni yük istiqamətini də da hesaba

with new charge directions.

katmamız gərək.

When we introduce a new direction,

Yeni bir istiqamət təriflərkən, hansı yük

we get to guess what charges the particles have along this direction,

parçacıqlarının bu istiqamətdə olması lazım olduğunu təxmin etməli

and then we can rotate it in with the others.

və digərlərini bu istiqamətdə çevirebilmeliyiz.

If we guess wisely, we can construct the standard charges

Ağıllıca düşünsək, yeddinci ölçüdə ibarət olan daha düz

in six charge dimensions as a broken symmetry

şəkildəki ibarət olan qırıq simmetriyanı baxaraq

of this more perfect pattern in seven charge dimensions.

altıncı ölçüdəki standart yükləri yarada.

This particular choice corresponds to a grand unified theory

Bu əhəmiyyətli seçki Pati və Salam'ın 1973də tapdığı böyük

introduced by Pati and Salam in 1973.

birlik nəzəriyyəsinə paralellik göstərir.

When we look at this new unified pattern,

Bu birləşmiş şəklə baxdığımızda,

we can see a couple of gaps where particles seem to be missing.

hələ hissəciklərin olması lazım olan yerdə bir neçə boşluq görürük.

This is the way theories of unification work.

Bu, birlik nəzəriyyələrinin iş şəklidir.

A physicist looks for larger, more symmetric patterns

Bir fizikaçı daha geniş və simmetrik olan və bu şəkildəki

that include the established pattern as a subset.

alt çoxluqları olduğu naxışları tapmağa çalışır.

The larger pattern allows us to predict the existence of particles

Daha geniş bir naxış bizə daha əvvəldən görmədiyimiz

parçacıqları təxmin imkanı təmin edər.

that have never been seen.

This unification model predicts the existence

Bu birləşmə modeli zəif, yalnız daha zəif qüvvət

of these two new force particles,

saxlayan bu iki yeni hissəciklərin varlığını təxmin etmədə

which should act a lot like the weak force, only weaker.

köməkçi olur.

Now, we can rotate this set of charges in seven dimensions

İndi bu yük çoxluqlarını yeddi ölçüdə çevirsəniz və maddə

parçacıqlarının qəribə gerçəklərini də hesaba qatarsınızsa,

and consider an odd fact about the matter particles:

maddənin ikinci və üçüncü nəsli

the second and third generations of matter

6 ölçülü yük kosmosundakı yüklərin ilk nəsli ilə tamamilə eyni

have exactly the same charges in six-dimensional charge space

as the first generation.

yükləri saxlayar.

These particles are not uniquely identified by their six charges.

Bu hissəciklər yalnız saxladığı altı yük ilə müəyyən edilə bilməz.

They sit on top of one another in the standard charge space.

Standart yük kosmosunda bir-birlərinin üstündə olurlar.

However, if we work in eight-dimensional charge space,

Lakin, bu işi səkkiz ölçülü yük fəzasında etsək,

then we can assign unique new charges to each particle.

o zaman hər parçacığa yeni bir yük daha təyin edə bilərik.

Then we can spin these in eight dimensions

Sonrasında, bunları səkkiz ölçüdə çevirər

and see what the whole pattern looks like.

və qarşımızdakı şəkli görürürüz.

Here we can see the second and third generations of matter now,

Burda, "üçlü" adındakı simmetriya sayəsində maddənin ikinci

və üçüncü nesilini birinci nəsillə əlaqəli olaraq görə bilərik.

related to the first generation by a symmetry called "triality."

This particular pattern of charges in eight dimensions

Yüklərin bu xüsusi səkkiz ölçülü şəkli, əslində,

is actually part of the most beautiful geometric structure in mathematics.

riyaziyyatın həndəsi quruluşundan qaynaqlanır.

It's a pattern of the largest exceptional Lie group, E8.

Bu şəkil ən geniş xarici Lie qrupunun E8 şəklidir.

This Lie group is a smooth, curved shape with 248 dimensions.

Lie qrupu 248 ölçüdə hamar və qıvrımlı bir şəklə malikdir.

Each point in this pattern corresponds to a symmetry

Bu şəkildəki hər nöqtə çox kompleks və gözəl şəklin

of this very complex and beautiful shape.

simmetriyasına tekabül edər.

One small part of this E8 shape can be used to describe

Bu E8 şəklinin kiçik bir parçası

the curved space-time of Einstein's general relativity,

cazibəni açıqlayan Eynşteynin ümumi relativite qaydasını təsvir

explaining gravity.

etmədə istifadə edilər.

Together with quantum mechanics,

Quantum mekaniği ilə birlikdə, bu şəklin həndəsəsi

the geometry of this shape could describe everything

kainatın kiçik ölçəklərdə necə işlədiyini bizə

about how the universe works at the tiniest scales.

izah edə bilər.

The pattern of this shape living in eight-dimensional charge space

Səkkiz ölçülü yük fəzasında yaşayan bu desəniz quruluşu

zərif bir gözəlliyə malikdir

is exquisitely beautiful,

and it summarizes thousands of possible interactions

və bu kompleks şəklin səthində olan

between these elementary particles,

bu təməl parçacıqların bir-birləri ilə mümkün

each of which is just a facet of this complicated shape.

olan yüzlərlə qarşılıqlı təsiri yekunlaşdırar.

As we spin it, we can see many of the other intricate patterns

Çevirdiğimizde, bunu naxışı də ehtiva edən bir çox qarışıq şəkli

contained in this one.

görə bilərik.

And with a particular rotation,

Və bu xüsusi dönüş ilə, səkkiz ölçülü simmetriya aksisinden aşağı

we can look down through this pattern in eight dimensions along a symmetry axis

doğru bakabliriz və bütün parçacıqları

and see all the particles at once.

eyni anda görə bilərik.

It's a very beautiful object,

Bu çox gözəl bir obyekt və hər hansı bir birləşməsi

and as with any unification,

we can see some holes where new particles are required by this pattern.

bu naxışlar, yeni hissəciklərə ehtiyac duyduğumuz boşluqları

görə bilirik.

There are 20 gaps where new particles should be,

İki dənəsinin Pati və Salam parçacıqları ilə

two of which have been filled by the Pati-Salam particles.

doldurulmuş olan 20 dənə boşluq görürük.

From their location in this pattern, we know that these new particles

Bu şəkildəki yerlərindən bilirik ki bu yeni hissəciklər

should be scalar fields like the Higgs particle,

Higgs parçacıqları kimi skaler sahələr olmalı

but have color charge and interact with the strong force.

amma rəng yükü bulnmalı və qüvvətli güclər ilə etkileşmeli.

Filling in these new particles completes this pattern,

Bu şəkli yeni parçacıqlardan doldurmaq bizə

dolu E8'i verəcək.

giving us the full E8.

This E8 pattern has very deep mathematical roots.

Bu E8 şəkli çox dərin riyazi köklərə malikdir.

It's considered by many to be the most beautiful structure in mathematics.

Çox adam tərəfindən riyaziyyatdakı ən gözəl quruluş olaraq

qəbul edilir.

It's a fantastic prospect that this object of great mathematical beauty

Parçacıqların təxmin edilə biləcək ən kiçik ölçüdəki

qarşılıqlı təsiri kimi bir gerçəyi, bu gözəl riyazi şəkillə anlatabilme

could describe the truth of particle interactions

fantastik bir gözləmələr.

at the smallest scales imaginable.

Riyaziyyatla təbiəti təyin etmə fikri yeni

And this idea that nature is described by mathematics is not at all new.

bir fikir deyil.

In 1623, Galileo wrote this:

1623'te Galileo yazdığı kimi:

"Nature's grand book, which stands continually open to our gaze,

"Təbiətin davamlı göz qarşısında duran bu böyük kitabı,

is written in the language of mathematics.

riyaziyyat dilində yazılmışdır.

Its characters are triangles, circles and other geometrical figures,

Xarakterləri üçbucaqlılar, çevrə və digər həndəsi şəkillərdir,

without which it is humanly impossible to understand a single word of it;

insanların anlaması mümkün olmayan bir tək

söz yoxdur;

without these, one is wandering around in a dark labyrinth."

bunlar olmadan, bir insan qaranlıq bir Labirentte dolanar. "

I believe this to be true,

Bunun doğruluğuna inanıram, və mən də

and I've tried to follow Galileo's guidance

parçacıq fizikasının riyaziyyatını Galileonun rəhbərliyində

in describing the mathematics of particle physics

yalnız üçbucaq, çevrə və digər həndəsi şəkillər

using only triangles, circles and other geometrical figures.

təqib etməyə çalışdım.

Of course, when other physicists and I actually work on this stuff,

Təbii ki, digər fizikaçılar və mən bu cür şeylərdə çalışarkən,

riyaziyyat qaranlıq labirint bənzədilə bilər.

the mathematics can resemble a dark labyrinth.

But it's reassuring that at the heart of this mathematics

Amma, riyaziyyatın ürəyinin saf və gözəl həndəsə olması

is pure, beautiful geometry.

bizi rahatlaşdırır.

Joined with quantum mechanics,

Quantum mekaniğinin də qatılmasıyla, matemetik

this mathematics describes our universe as a growing E8 coral,

kainatımızın, gözəl bir naxışlara görə parçacıqların

ola biləcək hər yerdə hər şəkildə etkileştiği bir E8 mərcandırlar

with particles interacting at every location in all possible ways

according to a beautiful pattern.

kimi təsvir edir.

And as more of the pattern comes into view using new machines

Böyük Hadron Vuruşdurucusu (LHC) kimi yeni maşınları, yeni

like the Large Hadron Collider,

üsulları istifadə edərək, təbiətin bu E8 şəklini mi

we may be able to see whether nature uses this E8 pattern or a different one.

yoxsa başqa bir şəkli mi istifadə anlaya bilirik.

This process of discovery is a wonderful adventure to be involved in.

Bu kəşf müddəti, katılmamız lazım olan möcüzə bir macəradır.

If the LHC finds particles that fit this E8 pattern,

Əgər BHÇ (LHC) bu E8 formasına uyğun parçacıqlar tapsa,

that will be very, very cool.

bu mükəmməl olacaq.

If the LHC finds new particles, but they don't fit this pattern --

Əgər LHC bu şəklə uyğun gəlməyən yeni parçacıqlar tapacaq olsa, -

well, that will be very interesting, but bad for this E8 theory.

şey, çox maraqlı olar amma E8 nəzəriyyəsi üçün pis olacaq.

And, of course, bad for me personally.

Və, təbii ki, mənim üçün də pis olacaq.

(Laughter)

(Gülüş)

Now, how bad would that be?

Yaxşı nə qədər pis ola bilər ki?

Well, pretty bad.

Şey, olduqca pis.

(Laughter)

(Gülüş)

But predicting how nature works is a very risky game.

Amma təbiətin necə işlədiyini təxmin etmək riskli bir oyun.

This theory and others like it are long shots.

Bu və bunun kimi nəzəriyyələr çətin işlərdir.

One does a lot of hard work knowing that most of these ideas

Bəlkə də təbiətdə doğru sonlanmayacak bir fikir üçün

probably won't end up being true about nature.

belə çox əmək sarfedilir.

That's what doing theoretical physics is like:

İşdə nəzəri fizika belə bir şeydir: bir çox fikir

there are a lot of wipeouts.

yox olmağa makhumdur.

In this regard, new physics theories are a lot like start-up companies.

Bu baxımdan, yeni fizika nəzəriyyələri daha çox, yeni açılmış bir şirkət kimidir.

As with any large investment,

Nə qədər çox sərmayə edilsə, işlər yolunda getmədiyini

it can be emotionally difficult to abandon a line of research

o mövzuda edilən araşdırmaları buraxmaq o qədər çətin gəlir.

when it isn't working out.

But in science, if something isn't working,

Amma elmdə, bir şey səhv varsa, onu buraxıb

you have to toss it out and try something else.

yerinə başqa bir şey imtahan edərik.

Now, the only way to maintain sanity

Bu belirsizlikte ruh sağlamlığını qorumanın və xoşbəxt olmağın

and achieve happiness in the midst of this uncertainty

tək yolu, həyata olan baxışını və

is to keep balance and perspective in life.

tarazlığı qorumaqdır.

I've tried the best I can to live a balanced life.

Mən, balanslı həyat üçün əlimdən gələnin ən yaxşısını etdim.

(Laughter)

(Gülüş)

I try to balance my life equally between physics, love and surfing --

Həyatımı fizika, eşq və sörf olaraq öz üç yüküm istiqamətində

my own three charge directions.

tarazlıqda tutmağa çalışdım.

(Laughter)

(Gülüş)

This way, even if the physics I work on comes to nothing,

Bu yol, etdiyim fizika bir işə yaramasa da, bilərəm ki

yaxşı bir həyat keçirdim.

I still know I've lived a good life.

And I try to live in beautiful places.

Və gözəl yerlərdə yaşamağa çalışdım.

For most of the past ten years I've lived on the island of Maui,

Ötən 10 il çox gözəl bir yer olan Maui

a very beautiful place.

adasında keçirdim.

Now, it's one of the greatest mysteries in the universe to my parents

Ailəmə görə kainatın ən böyük sirrlərindən biri

how I managed to survive all that time

tam zamanlı işə bənzər hər hansı bir vəzifədə necə

without engaging in anything resembling full-time employment.

həyatda qalmağı başardığımdır.

(Laughter)

(Gülüş)

I'm going to let you in on that secret.

Sizə bir sirr verəcəyəm.

This was a view from my home office on Maui.

Bu mənim Maui'deki ofisimiz bir mənzərə.

And this is another,

Bu bir digəri, və bu da başqa bir dənəsi.

and another.

And you may have noticed that these beautiful views are similar,

Və farketmişsinizdir ki bu gözəl mənzərələr

bənzərdir lakin bir az dəyişik mekanlardandır.

but in slightly different places.

That's because this used to be my home and office on Maui.

Bu yğzden bura mənim Maui'deki işim və ofisinin olmuşdur.

(Laughter)

(Gülüş)

I've chosen a very unusual life.

Sıravi olmayan bir həyat seçdim.

But not worrying about rent

Amma sevdiyim işdə xərclədiyim zamanda, hesab

allowed me to spend my time doing what I love.

qayğısı çəkmədən.

Living a nomadic existence has been hard at times,

Köçəri həyat hər dövrdə çətin olmuşdur,

but it's allowed me to live in beautiful places

lakin mənə gözəl yerlərdə həyata və xoşbəxt

olduğum həyatı həyata fürsəti vermişdir.

and keep a balance in my life that I've been happy with.

It allows me to spend a lot of my time hanging out with hyperintelligent coral.

Mənə üstün zəkalı mercanlarla ilişmə

imkanı tanımışdır.

But I also greatly enjoy the company of hyperintelligent people.

Və üstün zəkalı insanlarla da əyləncəli vaxtlar keçirdim.

So I'm very happy to have been invited here to TED.

Burdayam dəvət edilmiş olmaqdan ötəri çox xoşbəxtəm.

Thank you very much.

Çox təşəkkür edirəm.

(Applause)

(Alqışlar)

Chris Anderson: Stay here one second.

(Applause)

I probably understood two percent of that,

Chris Anderson: İzah edilən hər halda yüzdə ikisini anladım,

but I still absolutely loved it.

yenə də çox sevdim. Ona görə də axmaqca şeylər söyləyəcəyəm.

So I'm going to sound dumb.

Your theory of everything --

Sənin Hər şeyin Nəzəriyyə

Garrett Lisi: I'm used to coral.

Garrett Lisi: mən mərcana deməyə alışığım.

CA: That's right.

CA: Doğrudur, çox az insanın bu nəzəriyyədə heycanlı

The reason it's got a few people at least excited

olmasının səbəbi, əgər yanılmıyorsan, yer çəkilişi

is because, if you're right, it brings gravity and quantum theory together.

və kuantum nəzəriyyəsini bir araya gətirməsidir.

So are you saying that we should think of the universe, at its heart --

Kainatın ürəyindəki bu kiçik hissəciklərin

E8 obyekti kimi bir ehtimala buldunduğunu

that the smallest things that there are,

are somehow an E8 object of possibility?

düşünməmiz lazım olduğunu söyləyirsən?

I mean, is there a scale to it, at the smallest scale, or ...?

Yəni, zehinindəki ən kiçik ölçü bu qədər vardırmı

yoxsa .. ?

GL: Well, right now the pattern I showed you

GL: Əslində, daha yeni göstərdiyim naxışlar təməl parçacıqlar

that corresponds to what we know about elementary particle physics --

haqqında nə qədər şey bildiyimizi göstərir,

that already corresponds to a very beautiful shape.

eyni zamanda da çox gözəl şəkillər meydana gətirir.

And that's the one that I said we knew for certain.

Və əmin olaraq bildiyimizi söylədiyim tək şey budur.

And that shape has remarkable similarities --

Və bu şəkil diqqətə dəyər bənzərliklərə malikdir və E8 naxışını

and the way it fits into this E8 pattern, which could be the rest of the picture.

uyğun gəlməsi şəkilin davamının da gələ biləcəyini göstərir.

And these patterns of points that I've shown for you

Sizə göstərdiyim bu şəkillər əslində

actually represent symmetries of this high-dimensional object

yüksək ölçülü obyektlərin simetrilerini təmsil edər.

that would be warping and moving and dancing

Bu bizim hiss etdiyimiz kosmosda bükülərək,

over the space-time that we experience.

hərəkət edərək, rəqs edərək ola bilər.

And that would be what explains all these elementary particles that we see.

Bütün bu bizim bildiyimiz təməl parçacıqları

anlatabilcek bir şey ola bilər.

CA: But a string theorist, as I understand it,

CA: Amma bir kəndir nəzəriyyəsini,

explains electrons in terms of much smaller strings vibrating --

anladığım qədəriylə, elektronları içində titrəşən kəndirlər

ilə təriflər -

I know, you don't like string theory -- vibrating inside it.

Bilirəm sən kəndir nəzəriyyəsini sevmirsən -

Bir elektronun E8 ilə əlaqəsini necə düşünə bilərik?

How should we think of an electron in relation to E8?

GL: Well, it would be one of the symmetries of this E8 shape.

GL: Xeyr, elektron da E8 şəklinin bir simetrisidir.

So what's happening is, as the shape is moving over space-time, it's twisting.

Bu şəklin kosmos zamanda hərəkət edib, bükülmesi işin

özüdür. Hərəkət zamanı bükülmə istiqaməti bizə

And the direction it's twisting as it moves is what particle we see.

gördüyümüz parçacağı verər. Buna görə, bu -

So it would be --

CA: E8 şəklinin böyüklüyü,

CA: The size of the E8 shape, how does that relate to the electron?

necə bir elektronla bağdaştırılabilir?

Xəyal edə bilmək üçün bu şeyi anlamam gərək.

I feel like I need that for my picture. Is it bigger? Is it smaller?

Böyük müdir, kiçik müdir?

GL: Şey, bildiyimiz qədəriylə elektronlar nöqtə parçacıqlardır,

GL: As far as we know, electrons are point particles,

bu da mümkün olan ölçülərdən daha dərinlərə enər.

so this would be going down to the smallest possible scales.

So the way these things are explained in quantum field theory is,

Bu şeylərin kvant edən nəzəriyyəsi ilə açıklanabilmesinin bir yolu

bütün ehtimalların bir dəfədə genişləmə və inkişafıdır.

all possibilities are expanding and developing at once.

And this is why I use the analogy to coral.

Mərcandırlar benzetmemin səbəbi də budur.

And --

Bu baxımdan, E8'in ortaya çıxma şəkli də

in this way, the way that E8 comes in

is it will be as a shape that's attached at each point in the space-time.

kosmos zamanda hər nöqtənin bu nizamda bir yerə gəlməsidir.

And, as I said, the way the shape twists --

Və, dediyim kimi, şəklin bükülmə üsulu,

the directional along which way the shape is twisting

bu bükülmüş səth üzərində hərəkət edərkən

as it moves over this curved surface --

desəniz necə büküldüyü nə cür əsas

parçacıqların özbaşına meydana gələcəyini təyin edər.

is what the elementary particles are, themselves.

So through quantum field theory,

Kvant sahə nəzəriyyəsi, parçacıqlar özlərini bir nöqtə və

they manifest themselves as points and interact that way.

qarşılıqlı təsir yolu olaraq ortaya qoyarlar.

I don't know if I'll be able to make this any clearer.

Daha da açıqlığa qovuşdurdu mu bilmirəm.

(Laughter)

(Gülüş)

CA: It doesn't really matter.

CA: Əslində çox əhəmiyyətli də deyil.

It's evoking a kind of sense of wonder,

Bu mövzu insanda heyrət doğurur və qətiliklə, bunun

and I certainly want to understand more of this.

haqqında daha çox şey anlamaq istəyirəm.

But thank you so much for coming. That was absolutely fascinating.

Amma gəldiyiniz üçün çox təşəkkür edirəm. Bu həqiqətən büyüleyiciydi.

(Alkışlamalar)

(Applause)