The hidden history found in your teeth | Carolyn Freiwald

Transcriber:

Çeviri: Habip Bahçecioğlu Gözden geçirme: Emel Çırakoğlu

Sizlerden tek bir kelime söylediğimde gözünüzde

canlanan imgeyi düşünmenizi istiyorum:

göçmen.

I want you to think about the image that you see when I say one word, Migrante.

Gözünüzde kalabalık bir tekne canlanabilir,

yapışan insanlar bir yük trenin üzerinde

ya da çölden yırtık ayakkabılarıyla geçerken.

İşte haber bültenlerinde bunları görüyoruz

You may have pictured a crowded boat in rough waters,

24 saat, günden güne, hikaye üstüne hikaye.

people clinging to the top of a freight train or crossing

Savaştan, iklim değişikliğinden, fakirlikten kaçan umutsuz insanlar.

a desert wearing worn out shoes.

This is what we see in the news cycle, 24 hours, day after day, story after story,

Ama gerçekte, çoğu insan daha yaygın nedenlerle hareket eder:

people who are desperate, fleeing wars, fleeing climate change, fleeing poverty.

İyi bir eğitim almak, iş bulmak, aile üyelerini bulmak ya da aşık olmak.

But in reality, most people move for more common reasons to get

Üstelik bu yeni bir şey değil.

Benim gibi arkeologlar göçmenlik üzerine çalışıyorlar.

a good education, to find a job, to find family members or to fall in love.

ve yüzlerce hatte binlerce yıldır

dünya çapında gezen insanları bulmak.

And this is nothing new. Archaeologists like me have been studying migration

Avrupa’nın ilk çağ tarımcılarından Vikinglere ve korsanlara

and finding that people for hundreds

Romalı gladyatörler ve hatta Neandertal mağara adamları

and even thousands of years have been moving around

sizin ve benim gibi insanlar

the globe from Europe's earliest farmers to Vikings to Pirates,

Bizi insan yapan ise haraketlilik unsuru.

Yani insanlar sürekli hareket eder.

Roman gladiators and even Neanderthal cavemen and people like you and me.

Bunu bu gece yanınızda getirdiğiniz bir şeyden ötürü biliyoruz.

Mobility is one of the things that makes us human. People move.

Birçok yere beraberinizde taşırsınız:

spor salonuna ve hatta yatağa

ve hatta banyoya bile.

And we know this because of something that you brought with you here tonight.

Cep telefonunuz değil,

ve çantanızda veya cebinizde değil.

You carry it with you to many places to work, to the gym, to bed,

Sizsiniz. Bu sizin vücudunuz ve kemiklerinizin, 206 tanesinin hepsi.

and even in the shower. It's not your cell phone and it's not in your purse

Benimkini getirdim ve bir nedenden

dolayı seninkini getirmediysen

or your pockets. It's you. It's your body and your bones, all 206 of them.

burada fazladan bir tane var,

çünkü kemikleriniz hayatınızın hikayesini söylecek,

tek bir diş bile.

I brought mine and in case for some reason you didn't bring yours along,

Biliyoruz ki dişimiz bize çok şey söyler.

we do have an extra one here because your bones will tell

Örneğin diş hekiminiz,

diş ipi kullanıp kullanmadığınızı bilir.

the story of your life, even a single tooth.

ya da benim gibi şeker yemeyi çok sevip,

And we know that teeth tell us many things for your dentist, for example.

ve bazı boşluklarla sonuçlanabilirsiniz.

Dişçim bu gece buraya gelirse, evet, sizi pazartesi günü görmeye geleceğim.

He or she can see if you floss or if, like me,

Çok iyiyim.

Ancak dişleriniz size göç konusunda da bazı ipuçları verir.

really like candy and you might end up with some cavities.

And if my dentist is here tonight, yes, I will see you Monday.

Dilinizi alıp kesici dişleriniz boyunca gezdirirseniz,

And I've been very good. But your teeth also tell you something about migration.

bu ön dişler,

bunların arka dişleri düz olur

Avrupa veya Afrika soyuna sahipseniz,

If you take your tongue and run it along your incisors, these front teeth,

bir çeşit kepçe hissedersen veya kürek şekli,

atalarınız Kızılderili veya Asya’dan göç edenler olabilir.

the back of those will be flat.

If you have European or African ancestry,

Dişin içine, pulpa boşluğuna girersek,

if you feel a sort of scoop or shovel shape,

belki DNA’yı açıp

ve atalarınızın Mısır’dan, İngiltere’den ya da

your ancestors may have been Native American or migrated from Asia.

her ikisinden geldiği görebiliriz.

If we go inside the tooth to the pulp cavity,

Ama ailenizin göç tarihine siz kadar

we may be able to extract the DNA and see if your ancestors came from Egypt

ilgili değiliz.

İşte orada bizi diş minesine götürür,

or England or both. But we're not interested

neyden yapıldığı

kişinin hareket edip etmediğini öğrenmek için

as much in your family's migration history as yours.

ve hatta ne zaman hareket ettiği.

Sadece bir basit fikre dayanır: Ne yersen osun.

And we're that's where we go to the tooth enamel,

what it's made out of to try and find out if a person moved

Yiyeceklerdeki tüm mineral ve elementler,

and even if when they moved.

kalsiyum, oksijen gibi, H2O’daki O

And it's based on one simple idea that you are what you eat,

sodyum ve tuz gibi

bize beslenme şekliniz konusunda bir fikir verebilir.

all the minerals and the elements in the food, like calcium, oxygen,

Böylece mısır ekmeği mi yoksa beyaz ekmeği mi sevdiğinizi,

domuz eti tercih edip, tavuk ya da deniz ürünlerini

which is the own H2O, sodium and salt, can tell us something about your diet.

gerçekten sevip sevmediğinizi anlayabiliyoruz.

So we know if you like cornbread or white bread, if you prefer pork,

Bize yiyeceğin geldiği yeri söyleyen başka elementler de var

ve buna kükürt dahildir, stronsiyum, oksijen ve hatta kurşun,

chicken, or if you really like seafood,

ki elbette bu elementlerden pek fazla tüketmek istemezsiniz.

there are other elements that tell us where that food came from

and that includes sulfur, strontium, oxygen and even lead, which of course,

Ama bunlar bize yemek nereden bu bize nerede olduğunuzu söyleyebilir

Arkeologların eski çağlardaki göçleri belirlemek için kullandıkları şey de bu.

you don't want very much of.

But these tell us where the food comes from

and that can tell us where you were when you were eating it.

Diş minesinin içine bakarsak, mesela ilk azı dişinizde -- bu,

And that is what archaeologists use to identify ancient migration.

süt dişlerinizle beraber oluşan dişiniz,

ancak hala elinizde olan tek dişiniz -- görebiliriz

If we look inside the tooth enamel, we can see, for example, in your first molar,

ve bu bize bebekken yaşadığınız yerin neresi olduğunu söyler.

En son çıkan diş olan yirmilik dişe bakacak olursak,

this is the one that was forming along with your baby teeth,

bu dişin minesinin siz ergenliğe

but it's the only one you still have.

girmeden hemen önce mineralize olmaya başladığını görürüz.

And that tells us where you were living as an infant.

Yani o zaman nerede yaşadığınızı biliyoruz.

If we look at the wisdom tooth, which is the last tooth,

Kemiklerinize bakarsak --

the form that enamel would have been mineralized.

ve o duraklamada, az önce yeni kemik hücreleri oluşturdunuz

And just before you hit your teenage years.

bu bize ne yediğinizi ve ne yaptığınızı söylüyor

So we know where you're living then. If we look at your bones.

hayatın hemen hemen son on yılında,

böylece insanların nereye göç ettiğini gerçekten tespit edebiliriz.

And in that pause, you just form some new cells that's telling us what you're

yüzlerce ve binlerce birey üzerinde geçmişteki göçü

eating and what you're doing and just about the past decade of life,

tespit etmek için inceledik.

Bu yüzden size bazı eski dönem göçmenlerini takdim etmek istiyorum.

so we can really track where people moved.

And we've looked at this for hundreds

Zamanda 1600 yıl öncesine gidersek, şu anda Honduras’ta bulunan

and thousands of individuals to identify migration in the past.

Maya halkının yaşadığı Copán kentine gidebiliriz.

So I'd like to introduce you to some ancient migrants. If we go back in time.

M.S. 400 yılı civarında gelmiş olsaydık,

gerçekten sıcak bir tropikal güneşin altında geniş meydanlara girebilirdik,

Six hundred years, we can go to the city of Kapone,

where the Maya people lived in what's now Honduras.

Önlerinde sunakları ve heykelleri olan

If we came around the year 400 A.D. ,

kırmızı binalara parlıyorken.

we might have walked into broad plazas under

Şayet zamanında gelmiş olsaydık,

a really hot tropical sun that was shining onto bright red painted buildings

hükümdar K’inich Yax K’uk’ Mo″nun göreve başlama törenini görebilirdik;

bu kabaca Güneş Yüzlü İlk Amerikan Papağanı manasına gelmekte.

that had altars and carved statues in front of them.

If we'd come on the right day,

Maya hükümdarlarının gerçekten harika lakapları vardı:

we might have seen the inauguration of ruler Kenichi Cookman roughly translated.

Jaguar Kuşu, Kara Güneş, Ulu Kafataslı Kadın.

Ne var ki Yax K’uk’ Mo’ ile alakalı en güzel nokta

That means faced first MCCA.

The Maya rulers had really great names for Jaguar Dark Son, Lady, Great Skull.

400 yıldan fazla süren bir hanedanlık kurmuş olmasıydı.

Elimizdeki tüm tasvirlerde, bu gördüğünüz gibi,

But what was really neat about Yash Kumar is that he established

yabancı kıyafetler içerisinde gösteriliyor.

Orta Meksika’da, İnsanların giydiği şey de buydu

a dynasty that lasted for more than 400 years.

Maya genleneğinde olmayan ve aslında yüzlerce mil uzaklıkta.

And every depiction we have of him, as you see here,

shows him in foreign clothing.

Dolayısıyla arkeologlar uzun süre bunun yabancı bir kral olduğunu düşündüler.

This is what people wore in central Mexico,

which was not in the Maya region and actually hundreds of miles away.

Fakat onun dişi ise farklı bir hikâye anlatıyordu.

İlk azı dişinden, yirmilik dişinden ve kemik parçalarından örnek alarak,

So for a long time, archaeologists thought that this was a foreign king,

bu kralın muhtemelen Maya bölgesinden bir yerden geldiğini tespit ettik.

but his teeth told a different story by sampling his first molar, his wisdom,

Yani kendisi bir göçmendi, ancak birden fazla yerde yaşıyordu

tooth and bone. We found that he, in fact,

Copán’da, yaşamaya başlamadan önce

yabancı gibi giyinmesine rağmen,

probably came from somewhere in the Maya region.

Meksikadan biri gibiymiş gibi giyinmesine rağmen.

So he was a migrant, but he may have lived in multiple places before coming to

Hep Chicago Cubs’ın Dünya Serisinde olduğu düşünüyorum

live at Kapone, even though he dressed like he was a foreigner,

ve insanlar dışarı çıkıp Cubs malzemeleri alması

belkide hiç Chicago’ya gitmemişlerdir.

someone from Mexico. And I was think about when the Chicago Cubs were in

Çok hoş bir görüntü.

Fakat sizi başka bir Maya kentine götürmeme izin verin.

the World Series and people went out and bought Cubs gear,

Benim çalıştığım yer burası, adı Xunantunich.

even though maybe they'd never been to Chicago. It's a good look.

2016 yılında arkeologların bulduğu keşfedilen en büyük mezar

ülkede, Belize’de -- Xunantunich’in olduğu yer orası.

But let me take you to another Maya city. And this is where our culture continues.

O mezarın içinde, bir hükümdarın kalıntıları vardı,

In 2016, archaeologists found the largest team ever discovered in

ama aynı zamanda yeşim,

plaka türleri ve kap türleri bir müzede görebileceğiniz,

the country in Belize. That question, Anthony Chiz.

And inside that tomb, there was the remains, the remains of a ruler,

ve jaguar kemiklerini, simgeleyen muhtemelen kraliyet gücü.

Hatta bu kişi jaguar derisinden bir pelerin bile giymiş olabilir.

but also gayed, the kind of plates and

the kind of vessels that you might see in a museum and Jagwar Bones,

Ne yazık ki Xunantunich oldukça küçük bir kentti.

which symbolize possibly royal power.

Yani bu kişinin yabancı bir hükümdar olma ihtimali vardı.

This person may have actually even been wearing a Jaguar pelt cape,

Ancak DNA’ya ve diş minesine bakılırsa

but she was a fairly small city.

bu yabancı bir kral değildi.

So there was a possibility that this was a foreign ruler.

Bu bir Maya kraliçesi

ya da büyük ihtimalle yerli olan başka bir kraliyet ailesindendi.

But in fact, looking at the DNA and looking at the tooth enamel,

Aslında genelde yabancı kral ve kraliçelere rastlamayız.

this was no foreign king. She was a Maya queen

Ancak size hikâyenin göçmenlerle ilgili olduğunu söylemiştim.

or some other royalty who was probably local.

Ve öyle, çünkü, aslında

hareket eden halktı.

We actually don't usually find foreign kings and queens.

yüzde 25′i göç edenlerden oluşuyordu her köyden ve her şehirden --

But I told you the story was about migrants.

göçmenlerden oluşuyor -- erkekler, kadınlar ve çocuklar

And it is because, in fact,

it was the commoners who moved up to 25 percent of

üzere birden fazla farklı yerden göç eden

erkekler, kadınlar ve çocuklardan oluşuyordu.

the population of every village and every city consisted of migrants, men,

Görünüşe göre göç, Mayalar

ve pek çok eski uygarlık arasında yaygındı.

women and children who'd moved sometimes from multiple places to live in

Ancak zaman içinde ilerleyerek 1493 yılına,

the same household. Migration seemed to be common among the Maya

Kristof Kolomb’un bir ticaret merkezi kurmak üzere

ikinci yolculuğuna çıktığı zamana dönebiliriz.

and many ancient civilizations.

But we can move forward in time to the A14 93,

17 gemi 1.200 adamla yola çıktı soylular; din adamları, denizciler ve zanaatkarlar

when Christopher Columbus set off on his second voyage to establish

La Isabela olarak bildiğimiz şeyi yapmak için.

a trading outpost, he left with 17 ships and twelve hundred men, nobility, clergy,

Adını Kraliçe Isabella’dan almıştır,

kuzey kesiminde Dominik Cumhuriyeti,

sailors and craftsmen to establish what we now know is like Isabella,

ya da o zamanki adıyla La Española.

Her şey yolunda gitmiyordu: yiyecek kıttı, hastalık çok yaygındı

named after Queen Isabella in the northern part of

ve Columbus en iyi yönetici, olmayabilir

the Dominican Republic, or La Spagnola, as they called it then.

bu nedenle ölüm oranları yüksekti.

Things were not good, food was scarce, disease was rampant in Columbus,

1980′ler ve 90′larda

arkeologlar yerleşimi ve ardından mezarlığı kazmaya başladıkları

may not have been the best manager, so mortality rates were high.

sonra mezarlık,

merak etmeye başladılar:

Acaba gemilerdeki kayıtlar bu mezarlıkta gömülü olan herkesi kapsıyor muydu?

And by the 1980s and 90s, when archaeologists began to excavate

La Isabela’da gerçekte kim yaşıyordu?

the settlement and then the cemetery, they started to wonder,

işim daha sonra geldi yüksek lisans öğrencisi olarak

did the ships rosters leave?

adanın etrafında dolaşarak görevlendirildiğimde

Include everyone who is buried here who actually lived at LA Isabella.

olabilecek örnekleri toplamak ve insan dişleri için vekil görevi görür.

My job came a bit later as a graduate student when

La Isabel’de yaşayan insanların diş minesi neye benzer?

I was tasked with going around the island to try

Başka birinin İspanya’ya gitmesi gerekiyor,

and collect samples that could serve as proxies for human teeth,

ama araba kiralayıp, etrafı dolandım

dağlara ve nehir vadilerine sürdüğümde.

what would the enamel look like of the people who are living at Isobella?

Ve tabii ki bir iki kumsala gittim.

Someone else got to go to Spain, but I rented a car, drove around,

Ve tabii ki her şey yolunda giderken

taa ki geldiğim son güne kadar köprü olması gereken yere

went into the mountains, drove toward the river valleys.

ve bir nehir ve bir inek sürüsü gördüm.

And of course, I went to a beach or two

Geceye karanlık düşüyordu tek başmaydım. Yakıtım bitmek üzereydi.

and everything was going really well until the last day when

I came to what was supposed to be a bridge and saw a river and

Ve birkaç kovboy gördükten sonra nehrin diğer tarafında

a herd of cows. So it was getting dark. I was by myself. I was low on gas.

ellerini sallıyorlar gibiydiler

pencerimi açtım ve ateş attım.

Ve karşıya geçtim ve bende numuneler vardı,

And after I saw some cowboys on the other side of

iyi bir şeydi çünkü birkaç süpriz vardı.

the river kind of waving their hands,

Askerleri bulduk ve İspanya’dan insanlar, muhtemelen Endülüs,

I just rolled down the window and gunned it and I made it across and I had

Kolomb’un yelken açtığı yer,

the samples, which was a good thing because there were some surprises.

ve belki başka parçalar Akdeniz’in.

Ama aynı zamanda yerli bir Taíno kadını, bulduk

We did find soldiers and people from Spain , probably Andalusia,

yerel biri,

ve Avrupadan gelen başka kadın,

where Columbus sailed from and maybe other parts of the Mediterranean.

ve bir kişi,

eğer biraz DNA alabilirsek bunun gerçekten doğru olup olmadığını görmek için,

But we also found an indigenous Taino woman,

a local one and other women who came from Europe, and one person who,

Afrika’dan gelmiş olabilir.

Bunların hiçbiri gemi listelerinde değildi.

Dişler bize bir şeyler söyleyebilir tarih kitaplarının dışarıda bıraktığı.

if we can get some DNA to see if this is actually true, may have been from Africa.

Bizim son hikayemiz bizi Mississippi daha yakınlaştırıyor,

None of these people were on the ships rosters.

terk edilmiş bir mezarlığa Jackson’ın hemen batısında,

Teeth can tell us things that the history books leave out.

1800′lerin başında burada yaşayan

yerleşimcilerin yaşamlarını öğrenebileceğimiz bir yer.

Our final story brings us back closer to Mississippi to

Şimdi, bir kısmı servetle geldi.

an abandoned cemetery just west of Jackson,

Mezar taşları dikebilir ve mezarlarına hayat hikayelerini yazabilirlerdi.

where we can learn about the lives of the settlers who lived here in

Evli olsalardı, çocukları olup olmadığı,

the early eighteen hundreds. Now, some of them came with wealth.

nereden geldiler ve bazen nasıl öldüklerini bile,

They could have tombstones and write the life histories

kolera ve sarı humma salgınları gibi bölgeyi süpürdü.

on their graves if they were married, whether they had children,

Richard 56 yaşına kadar yaşadı 1849′da öldü

where they came from and sometimes even how they died.

As cholera and yellow fever epidemics swept through the region,

Charles’ın daha kısa bir hayatı vardı

1855′te sadece 29 yaşına kadar hayatta kalabilmişti.

Richards lived until age 56. He died in 1849.

Ama bu adamlar ekiciydiler,

ve kendileri birlikte köleleşmiş insanları getirdiklerini biliyoruz.

Charles had a shorter life in 1855, he'd survived only to age 29.

Nerede gömülüydüler?

Peki fakir çiftçiler ve ortakçılar ne olacak?

Mezarlıkta 350′den fazla mezar vardı.

But these men were planters,

and we know that they bought enslaved people with them. Where were they buried?

Bu tarihi adli vakaları çözmek için

And what about the poor farmers and the sharecroppers?

böylece elimizden gelenin iyisini yapmaya

ve orada yaşamış insanların hayatlarını yeniden inşa etmeye karar verdik.

There were more than 350 graves in the cemetery.

Bu insanlardan biri, göçmenlerden biri,

And so we decided to do our best to solve these historic forensic cases

3. mezarda gömülüydü.

Afrika kökenliydi.

and reconstruct the lives of the people who lived there.

1900′lerin başında öldüğünde

And one of these people, one of the migrants,

orta yaşlı, belki de daha yaşlıydı.

was a man buried in Grave three. He was of African descent.

Muhtemelen köle olarak doğmuştu.

Merak ediyoruz, Mississippi’ye mi getirilmişti?

He lived in the middle, maybe even old age by the time he died in

Köleleştirilmiş birçok çocuk gibi ailesinden mi alınmıştı?

the early 1980s. He was probably born into slavery.

Yoksa İç Savaş’tan sonra mı geldi? kendine yeni bir hayat kurmak

And so we wonder, was he brought to Mississippi,

veya aile bulmak için?

was he taken from his family like so many enslaved children were,

O ve erkekler benzer hayat hikayeleri olan,

gömülen göçmenler mezar 18 ve mezar 219′da,

or did he come after the civil war to make a new life for himself,

refined family? He and the men with similar life histories,

yeterince iyi bir yaşam sürdüler

ailelerinin yapabildiğini onlara güzel cenazeler vermek için,

migrants who are buried in Graves 18 and grave 219.

belki de pahalı olanlar.

Yani isimlerini söyleyemesek bile,

onların hikayelerinden en azından bir şeyler söyleyebiliriz.

They made a good enough living that their families were able to give them nice

Göç de benim hikayemin bir parçası.

burials, maybe even expensive ones.

Aile büyüklerim Almanya’dan geldi.

So even if we can't say their names,

1923 yılında dedem, amcasına katılmak için.

we can at least tell something of their stories.

Büyükannem birkaç yıl sonra.

And migration is part of my story, too, my grandparents came from Germany,

Seyahat belgelerini yeni bulduk

ve büyükannemin büyük gemilerden biri olan,

my grandpa in 1923, to join his uncle and my grandma.

Atlantik boyunca yelken açan

bir gemide şezlong üzerinde olduğu resmini bulduk.

A few years later, we just found their travel documents and

Aslında bilmiyoruz tam olarak neden geldiklerini,

bugün Amerika’ya gelen insanlarla

a picture of my grandma and a lounge chair on one of

aynı sebepten dolayı geldiklerini düşünüyorum.

the big ships that sailed across the Atlantic.

Çünkü onların bir açlığı ve bir umudu vardı,

We actually don't know exactly why they came,

hayatı kendileri için daha iyi hale getirmek için değilse, çocukları için.

but I imagine it's for the same reason that people come today to

Chicago’da tanışıp evlendiler ve iki erkek çocuğu oldu, bunlardan biri babamdı.

the United States because they had a hunger and a hope,

if not to make life better for themselves, to do it for their kids.

Ben ailemin üçüncü kuşağıyım burada olmak ve ben de bir göçmenim.

They met in Chicago, got married and had two boys, one of those was my dad,

10 yıldan az bir süre önce geldim Midwest’ten Mississippi’de yaşamak için.

I'm the third generation of my family to be here and I'm also a migrant.

Ailenizin bir göç hikayesi olsun ya da olmasın

I've come less than 10 years ago from the Midwest to live in Mississippi.

ya da aynaya baktığında ve kendininkini gördüğünde,

her seferinde gülümsediğinde ve dişlerini gösterdiğinde

So whether your family has an ancient migration story or whether you look in

bunu paylaştığını hatırla.

Teşekkür ederim.

the mirror and see yours, remember that every time you smile and show your teeth,

you're sharing that. Thank you.