The hidden history found in your teeth | Carolyn Freiwald

Transcriber:

Translator: Quyen Phan Reviewer: Thu Ha Tran

I want you to think about the image that you see when I say one word, Migrante.

Tôi muốn các bạn hình dung tới hình ảnh khi tôi nói ra một từ:

Người di cư.

Bạn có thể hình dung ra một đám đông trên thuyền

You may have pictured a crowded boat in rough waters,

trong vùng biển động,

people clinging to the top of a freight train or crossing

những người bám trên nóc của tàu chở hàng hoặc băng qua

a desert wearing worn out shoes.

một sa mạc với những đôi giày mòn đế.

This is what we see in the news cycle, 24 hours, day after day, story after story,

Đây là những gì chúng ta thấy trên vòng xoay tin tức,

24 giờ, ngày qua ngày, câu chuyện nối tiếp câu chuyện,

people who are desperate, fleeing wars, fleeing climate change, fleeing poverty.

những người đang tuyệt vọng, chạy trốn khỏi các cuộc chiến tranh,

biến đổi khí hậu, và nạn đói.

But in reality, most people move for more common reasons to get

Nhưng trong thực tế, hầu hết mọi người đều di cư vì các lý do phổ biến hơn

a good education, to find a job, to find family members or to fall in love.

như để có một nền giáo dục tốt, để kiếm việc làm, để tìm người thân,

hoặc để tìm kiếm người yêu.

And this is nothing new. Archaeologists like me have been studying migration

Và không có gì mới cả. Những nhà khảo cổ như tôi đây

đang nghiên cứu về người di cư

and finding that people for hundreds

và đang tìm kiếm họ, trong hàng trăm

and even thousands of years have been moving around

và thậm chí hàng nghìn người đã di chuyển xung quanh địa cầu

the globe from Europe's earliest farmers to Vikings to Pirates,

từ những người nông dân Châu Âu đầu tiên đến người Vikings đến Cướp biển,

Roman gladiators and even Neanderthal cavemen and people like you and me.

các đấu sĩ La Mã và thậm chí người Neanderthal

và những người như các bạn và tôi đây.

Mobility is one of the things that makes us human. People move.

Tính di động là một trong những đặc trưng của con người.

Con người di chuyển.

And we know this because of something that you brought with you here tonight.

Và chúng tôi biết điều này bởi một thứ bạn mang đến tối nay.

You carry it with you to many places to work, to the gym, to bed,

Bạn mang nó tới nhiều nơi như chỗ làm việc, phòng gym, giường ngủ,

and even in the shower. It's not your cell phone and it's not in your purse

hoặc thậm chí lúc tắm. Đó không phải là điện thoại của bạn

và không nằm trong ví hay túi quần của bạn.

or your pockets. It's you. It's your body and your bones, all 206 of them.

Đó là bạn. Là cơ thể bạn và xương của bạn, tất cả 206 cái.

Tôi có mang theo cái của tôi và trong trường hợp

I brought mine and in case for some reason you didn't bring yours along,

bạn không mang theo cái của bạn vì vài lý do,

we do have an extra one here because your bones will tell

chúng tôi có thêm một cái ở đây, vì xương của bạn

the story of your life, even a single tooth.

sẽ nói lên câu chuyện về cuộc đời bạn, cho dù là một cái răng.

And we know that teeth tell us many things for your dentist, for example.

Và chúng tôi biết rằng răng sẽ nói lên rất nhiều điều

về nha sĩ của bạn, ví dụ vậy.

He or she can see if you floss or if, like me,

Anh ấy hoặc cô ấy có thể thấy bạn xỉa răng hoặc nếu, tương tự như tôi,

really like candy and you might end up with some cavities.

rất thích kẹo và có thể bị sâu răng.

And if my dentist is here tonight, yes, I will see you Monday.

Và nếu nha sĩ của tôi ở đây tối nay, vâng, tôi sẽ đến vào thứ hai nhé.

And I've been very good. But your teeth also tell you something about migration.

Và tôi cảm thấy phấn chấn. Nhưng răng cũng cho bạn biết vài điều

về di cư.

If you take your tongue and run it along your incisors, these front teeth,

Nếu lấy lưỡi của bạn di chuyển dọc theo răng cửa,

những chiếc răng phía trước này

the back of those will be flat.

mặt sau của chúng sẽ bằng phẳng,

If you have European or African ancestry,

nếu tổ tiên bạn là người châu Âu hoặc châu Phi.

if you feel a sort of scoop or shovel shape,

Nếu bạn cảm thấy nó giống cái muôi hoặc hình dạng cái xẻng,

your ancestors may have been Native American or migrated from Asia.

tổ tiên của bạn có thể là người Mỹ bản địa hoặc di cư từ châu Á.

If we go inside the tooth to the pulp cavity,

Nếu ta di chuyển vào bên răng trong đến khoang tủy,

we may be able to extract the DNA and see if your ancestors came from Egypt

chúng tôi có thể trích xuất DNA và xem nếu tổ tiên của bạn đến từ Ai Cập

or England or both. But we're not interested

hoặc Anh hoặc cả hai. Tuy nhiên, chúng tôi không quan tâm nhiều

as much in your family's migration history as yours.

đến lịch sử di cư của gia đình bạn hơn là của bạn.

And we're that's where we go to the tooth enamel,

Và chúng tôi đang di chuyển đến men răng,

what it's made out of to try and find out if a person moved

xem chúng được làm từ đâu để thử và tìm hiểu một người

đã di cư hay chưa

and even if when they moved.

và ngay cả khi họ đã di cư.

And it's based on one simple idea that you are what you eat,

Và điều đó dựa trên một ý tưởng đơn giản rằng bạn là những gì bạn ăn,

tất cả khoáng chất và nguyên tố trong thức ăn, như can-xi, ô-xi,

all the minerals and the elements in the food, like calcium, oxygen,

là nước, natri, và muối của bạn, có thể cho chúng tôi biết vài điều

which is the own H2O, sodium and salt, can tell us something about your diet.

về chế độ ăn của bạn.

Vì vậy, chúng tôi sẽ biết bạn thích bánh ngô hay bánh mì trắng,

So we know if you like cornbread or white bread, if you prefer pork,

bạn thích thịt heo

chicken, or if you really like seafood,

hay thịt gà, hoặc có thể bạn rất thích hải sản,

có các nguyên tố khác nói với chúng tôi rằng thức ăn đó đến từ đâu

there are other elements that tell us where that food came from

and that includes sulfur, strontium, oxygen and even lead, which of course,

và chúng bao gồm lưu huỳnh, strontium, ô-xi và thậm chí chì, tất nhiên,

you don't want very much of.

bạn không thích chúng.

But these tell us where the food comes from

Nhưng chúng nói cho chúng tôi biết nguồn gốc của thức ăn,

and that can tell us where you were when you were eating it.

kể cho chúng tôi về nơi bạn ăn và khi nào bạn ăn.

And that is what archaeologists use to identify ancient migration.

Và đó là những gì mà các nhà khảo cổ sử dụng để xác định sự di cư cổ đại.

If we look inside the tooth enamel, we can see, for example, in your first molar,

Nếu nhìn vào bên trong men răng, ta có thể thấy, ví dụ,

trong răng hàm đầu tiên của bạn,

đây là chiếc răng đã hình thành cùng với răng sữa của bạn,

this is the one that was forming along with your baby teeth,

but it's the only one you still have.

nhưng nó cũng là chiếc duy nhất bạn vẫn sở hữu.

And that tells us where you were living as an infant.

Và điều đó cho chúng tôi biết bạn ở đâu khi mới sinh.

If we look at the wisdom tooth, which is the last tooth,

Nếu ta nhìn vào răng khôn, chiếc răng cuối cùng,

the form that enamel would have been mineralized.

hình thức tráng men sẽ đã được khoáng hóa,

và chỉ trước khi bạn bước vào tuổi dậy thì.

And just before you hit your teenage years.

So we know where you're living then. If we look at your bones.

Thế nên, chúng tôi sẽ biết bạn ở đâu nếu nhìn vào xương của bạn.

Và trong khoảng thời gian tạm nghỉ, bạn chỉ hình thành vài tế bào mới

And in that pause, you just form some new cells that's telling us what you're

chúng cho chúng tôi biết

eating and what you're doing and just about the past decade of life,

những gì bạn đang ăn và đang làm trong khoảng mười năm gần nhất,

so we can really track where people moved.

vì vậy, chúng tôi có thể theo dấu con người, nơi họ đã đi.

And we've looked at this for hundreds

Chúng tôi đã xem xét điều này

trong hàng trăm, hàng nghìn cá nhân để xác định sự di cư trong quá khứ.

and thousands of individuals to identify migration in the past.

So I'd like to introduce you to some ancient migrants. If we go back in time.

Vì thế, tôi muốn giới thiệu với các bạn vài cuộc di cư cổ đại.

Nếu chúng ta quay ngược thời gian.

Six hundred years, we can go to the city of Kapone,

600 năm trước, chúng ta có thể đi đến thành phố Kapone,

where the Maya people lived in what's now Honduras.

nơi nền văn minh Maya tồn tại, nay là Honduras.

Nếu chúng ta đến vào năm 400 sau Công Nguyên,

If we came around the year 400 A.D. ,

chúng ta có thể bước vào những quảng trường rộng

we might have walked into broad plazas under

a really hot tropical sun that was shining onto bright red painted buildings

bên dưới tiết trời nhiệt đới nóng bức chiếu sáng các tòa nhà màu đỏ

that had altars and carved statues in front of them.

phía trước có bệ thờ và những bước tượng được chạm khắc.

If we'd come on the right day,

Nếu đến vào đúng ngày,

we might have seen the inauguration of ruler Kenichi Cookman roughly translated.

chúng ta có thể thấy lễ nhậm chức của vua Kenichi Cookman.

Tạm dịch, điều đó có nghĩa là bộ mặt MCCA đầu tiên.

That means faced first MCCA.

The Maya rulers had really great names for Jaguar Dark Son, Lady, Great Skull.

Các vị vua Maya đã có những cái tên tuyệt vời như

Jaguar Dark Son, Lady, Great Skull.

But what was really neat about Yash Kumar is that he established

Tuy nhiên, những gì thật sự rõ ràng về ngài Yash Kumar

là ông đã thành lập

a dynasty that lasted for more than 400 years.

một triều đại kéo dài suốt hơn 400 năm.

And every depiction we have of him, as you see here,

Và mỗi mô tả chúng tôi có về ngài ấy, như các bạn thấy ở đây,

shows him in foreign clothing.

cho thấy ngài đang mặc trang phục nước ngoài.

This is what people wore in central Mexico,

Đây là đồ mà mọi người đã mặc ở trung tâm Mexico,

which was not in the Maya region and actually hundreds of miles away.

không thuộc vùng Maya và thật sự cách xa hàng trăm dặm.

So for a long time, archaeologists thought that this was a foreign king,

Vì vậy, trong nhiều năm, các nhà khảo cổ nghĩ rằng

ngài là một vị vua người nước ngoài,

but his teeth told a different story by sampling his first molar, his wisdom,

nhưng răng ngài lại cho biết một câu chuyện khác.

Bằng việc lấy mẫu răng hàm, răng khôn, răng thường và xương,

tooth and bone. We found that he, in fact,

chúng tôi đã tìm thấy, thực tế,

probably came from somewhere in the Maya region.

có lẽ ngài đến từ nơi nào đó thuộc vùng Maya.

So he was a migrant, but he may have lived in multiple places before coming to

Vì vậy, ngài là người di cư, nhưng có lẽ ngài đã sống ở nhiều nơi trước khi

live at Kapone, even though he dressed like he was a foreigner,

đến và sống tại Kapone, mặc dù ngài ăn mặc giống một người ngoại quốc,

someone from Mexico. And I was think about when the Chicago Cubs were in

một người đến từ Mexico. Và tôi đã nghĩ đến khi Chicago Cubs

ở World Series và mọi người đi ra ngoài để mua phụ tùng Cubs

the World Series and people went out and bought Cubs gear,

even though maybe they'd never been to Chicago. It's a good look.

mặc dù có thể họ chưa bao giờ đến Chicago. Đó là một hướng tốt.

Nhưng để tôi đưa bạn đến một thành phố Maya khác.

But let me take you to another Maya city. And this is where our culture continues.

Đây là nơi văn hóa của chúng tôi tiếp tục.

In 2016, archaeologists found the largest team ever discovered in

Vào năm 2016, các nhà khảo cổ tìm thấy một nhóm lớn nhất

từng được phát hiện ở Belize.

the country in Belize. That question, Anthony Chiz.

Câu hỏi đó, Anthony Chiz.

And inside that tomb, there was the remains, the remains of a ruler,

Và trong ngôi mộ đó, có các tàn tích, tàn tích của một vị vua,

but also gayed, the kind of plates and

nhưng cũng rực rỡ, loại đĩa và

the kind of vessels that you might see in a museum and Jagwar Bones,

loại bình mà bạn có thể thấy trong một bảo tàng và Xương Jagwar,

which symbolize possibly royal power.

tượng trưng cho quyền lực hoàng gia.

This person may have actually even been wearing a Jaguar pelt cape,

Thậm chí người này có thể thực sự đã mặc một chiếc áo choàng báo đốm

but she was a fairly small city.

nhưng bà chỉ sống trong một thành phố tương đối nhỏ.

So there was a possibility that this was a foreign ruler.

Vì vậy, có khả năng đã có một vị vua ngoại quốc.

But in fact, looking at the DNA and looking at the tooth enamel,

Tuy nhiên, trên thực tế, khi nhìn vào DNA và men răng,

this was no foreign king. She was a Maya queen

không có vị vua ngoại quốc nào cả. Bà là một hoàng hậu Maya

or some other royalty who was probably local.

hoặc một số hoàng thân địa phương khác.

We actually don't usually find foreign kings and queens.

Chúng tôi thực sự không thường tìm kiếm vua và hoàng hậu.

Nhưng tôi kể cho bạn câu chuyện về người di cư.

But I told you the story was about migrants.

And it is because, in fact,

Và điều đó bởi vì, trên thực tế,

it was the commoners who moved up to 25 percent of

chính những người dân thường đã di chuyển lên đến 25%

the population of every village and every city consisted of migrants, men,

dân số của mọi ngôi làng và mọi thành phố đều có người di cư,

đàn ông, phụ nữ và trẻ em,

women and children who'd moved sometimes from multiple places to live in

những người đôi khi di chuyển đến nhiều nơi để sống

the same household. Migration seemed to be common among the Maya

trong cùng hộ gia đình. Di cư có vẻ phổ biến

đối với người Maya

and many ancient civilizations.

và nhiều nền văn minh cổ đại.

But we can move forward in time to the A14 93,

Nhưng chúng ta có thể đẩy nhanh thời gian đến năm 1493,

when Christopher Columbus set off on his second voyage to establish

khi Christopher Columbus khởi hành chuyến đi thứ hai để thành lập

a trading outpost, he left with 17 ships and twelve hundred men, nobility, clergy,

tiền đồn thương mại, ông ấy rời đi với 17 con tàu, 1200 người đàn ông,

quý tộc, giáo sĩ,

sailors and craftsmen to establish what we now know is like Isabella,

thủy thủ và thợ thủ công để thành lập những gì chúng ta biết như Isabella,

named after Queen Isabella in the northern part of

đặt theo tên của Nữ hoàng Isabella ở phía bắc Cộng hòa Dominica,

the Dominican Republic, or La Spagnola, as they called it then.

hoặc La Spagnola, như họ đã gọi sau này.

Things were not good, food was scarce, disease was rampant in Columbus,

Mọi thứ không suôn sẻ, thức ăn khan hiếm, dịch bệnh tràn lan, Columbus có thể

may not have been the best manager, so mortality rates were high.

không phải là người quản lý tốt, vì vậy, tỉ lệ tử vong cao.

And by the 1980s and 90s, when archaeologists began to excavate

Và trước những năm 1980 và 90, khi các nhà khảo cổ bắt đầu khai quật

the settlement and then the cemetery, they started to wonder,

thuộc địa, sau đó là nghĩa trang, họ bắt đầu tự hỏi

did the ships rosters leave?

liệu những người trên con tàu đã biến mất,

Include everyone who is buried here who actually lived at LA Isabella.

bao gồm tất cả người được chôn ở đây,

những người đã thực sự sống tại LA Isabella?

Công việc của tôi đến muộn một chút, tôi là một nghiên cứu sinh

My job came a bit later as a graduate student when

I was tasked with going around the island to try

khi được giao nhiệm vụ đi xung quanh hòn đảo để thử

and collect samples that could serve as proxies for human teeth,

và thu thập mẫu vật có thể đáp ứng việc đại diện cho răng người,

what would the enamel look like of the people who are living at Isobella?

men răng của người sống tại Isabella sẽ trông như thế nào?

Someone else got to go to Spain, but I rented a car, drove around,

Ai đó phải đến Tây Ban Nha, nhưng tôi thuê một chiếc xe,

chạy vòng quanh,

went into the mountains, drove toward the river valleys.

chạy lên núi, chạy về phía thung lũng sông.

Và dĩ nhiên, tôi đã đi đến một hoặc hai bãi biển

And of course, I went to a beach or two

and everything was going really well until the last day when

và mọi thứ diễn ra rất tốt cho đến ngày cuối cùng,

I came to what was supposed to be a bridge and saw a river and

khi tôi đến xem thứ được cho là một cây cầu, dòng sông và một đàn bò.

a herd of cows. So it was getting dark. I was by myself. I was low on gas.

Trời sắp tối, tôi ở một mình và xăng sắp hết.

And after I saw some cowboys on the other side of

Và sau khi nhìn thấy vài chàng cao bồi

the river kind of waving their hands,

ở phía bên kia dòng sông đang vẫy tay,

I just rolled down the window and gunned it and I made it across and I had

tôi hạ cửa kính xuống, bắn nó, vượt qua nó và tôi có

the samples, which was a good thing because there were some surprises.

những mẫu vật rất tốt vì một vài điều bất ngờ.

We did find soldiers and people from Spain , probably Andalusia,

Chúng tôi tìm thấy những người lính và người dân Tây Ban Nha,

có thể từ Andalusia,

where Columbus sailed from and maybe other parts of the Mediterranean.

nơi Columbus nhổ neo và có thể từ các vùng Địa Trung Hải.

But we also found an indigenous Taino woman,

Nhưng chúng tôi còn tìm thấy một người phụ nữ Taino bản địa,

a local one and other women who came from Europe, and one person who,

một người địa phương cùng những người phụ nữ khác

đến từ châu Âu, và một người,

if we can get some DNA to see if this is actually true, may have been from Africa.

nếu chúng ta có thể lấy DNA và xem nếu điều này đúng, có thể đến từ châu Phi.

None of these people were on the ships rosters.

Không ai trong số họ có trong danh sách các con tàu.

Teeth can tell us things that the history books leave out.

Răng có thể cho chúng ta biết nhiều điều mà sách lịch sử để lại.

Our final story brings us back closer to Mississippi to

Câu chuyện cuối cùng đưa chúng tôi đến gần Mississippi

an abandoned cemetery just west of Jackson,

một nghĩa trang bị bỏ hoang phía tây Jackson,

where we can learn about the lives of the settlers who lived here in

nơi chúng tôi có thể tìm hiểu cuộc sống của thực dân đã ở đây

the early eighteen hundreds. Now, some of them came with wealth.

vào đầu những năm 1800. Hiện tại, một vài người đã trở nên giàu có.

They could have tombstones and write the life histories

Họ có thể đã qua đời và viết về lịch sử cuộc đời

on their graves if they were married, whether they had children,

trên mộ của họ nếu họ kết hôn, họ có con hay chưa,

where they came from and sometimes even how they died.

họ đến từ đâu và thậm chí đôi khi là họ qua đời như thế nào

As cholera and yellow fever epidemics swept through the region,

khi dịch tả và sốt vàng da quét qua khu vực.

Richards lived until age 56. He died in 1849.

Richards đã sống đến 56 tuổi. Ông mất vào năm 1849.

Charles had a shorter life in 1855, he'd survived only to age 29.

Charles có cuộc đời ngắn hơn vào năm 1855, ông ấy chỉ sống đến 29 tuổi.

But these men were planters,

Nhưng họ là chủ đồn điền,

and we know that they bought enslaved people with them. Where were they buried?

và chúng tôi biết rằng họ đã mua những người ở với họ làm nô lệ.

Họ được chôn ở đâu?

And what about the poor farmers and the sharecroppers?

Còn những người nông dân nghèo và lĩnh canh thì sao?

There were more than 350 graves in the cemetery.

Đã có hơn 350 ngôi mộ trong nghĩa trang.

Vì vậy, chúng tôi quyết định sẽ cố hết sức để giải quyết

And so we decided to do our best to solve these historic forensic cases

các trường hợp pháp lý mang tính lịch sử này

and reconstruct the lives of the people who lived there.

và xây dựng lại cuộc sống của người dân ở đó.

And one of these people, one of the migrants,

Và một trong những người này, những người di cư,

was a man buried in Grave three. He was of African descent.

là một người đàn ông được chôn trong Mộ số ba.

Ông ấy là một người gốc Phi.

He lived in the middle, maybe even old age by the time he died in

Ông sống đến tuổi trung niên, thậm chí có thể tuổi già trước khi qua đời

the early 1980s. He was probably born into slavery.

vào đầu những năm 1980. Ông ấy có lẽ đã sinh ra để làm nô lệ.

Vậy nên chúng tôi tự hỏi, liệu có phải ông ấy được đưa đến Mississippi,

And so we wonder, was he brought to Mississippi,

was he taken from his family like so many enslaved children were,

liệu ông ấy rời khỏi gia đình như nhiều đứa trẻ bị bắt làm nô lệ,

or did he come after the civil war to make a new life for himself,

hay đến sau cuộc nội chiến để tạo ra cuộc sống mới cho bản thân và gia đình?

refined family? He and the men with similar life histories,

Ông ấy và những người đàn ông với lịch sử cuộc đời tương tự,

migrants who are buried in Graves 18 and grave 219.

những người di cư đã được chôn cất vào Mộ số 18 và Mộ số 219,

They made a good enough living that their families were able to give them nice

họ đã có một cuộc sống đủ tốt để gia đinh có thể chôn cất họ tử tế,

burials, maybe even expensive ones.

và thậm chí có thể xa xỉ.

So even if we can't say their names,

Vì vậy, ngay cả khi chúng ta không thể nói tên họ,

we can at least tell something of their stories.

ít nhất chúng ta có thể kể gì đó về câu chuyện của họ.

And migration is part of my story, too, my grandparents came from Germany,

Và di cư cũng là một phần trong câu chuyện của tôi.

Ông bà tôi đến từ Đức, ông tôi đến năm 1923, để đoàn tụ với một người chú,

my grandpa in 1923, to join his uncle and my grandma.

và bà tôi đến vào vài năm sau.

A few years later, we just found their travel documents and

Chúng tôi tìm thấy tư liệu du lịch của họ và

a picture of my grandma and a lounge chair on one of

bức ảnh của bà tôi và một chiếc ghế dài

the big ships that sailed across the Atlantic.

trên một trong những con tàu lớn ra khơi, băng qua Đại Tây Dương.

We actually don't know exactly why they came,

Chúng tôi thực sự không biết chính xác vì sao họ đến,

but I imagine it's for the same reason that people come today to

nhưng tôi tưởng tượng đó là lý do tương tự mà mọi người đến Mỹ hiện nay

the United States because they had a hunger and a hope,

vì họ có một cơn đói và một hy vọng,

if not to make life better for themselves, to do it for their kids.

nếu không làm cho cuộc sống họ tốt hơn, thì làm điều đó cho con cái họ.

They met in Chicago, got married and had two boys, one of those was my dad,

Họ gặp nhau tại Chicago, kết hôn, có hai người con trai,

một người trong số đó là cha tôi,

I'm the third generation of my family to be here and I'm also a migrant.

tôi là thế hệ thứ ba trong gia đình, đứng đây, và tôi cũng là người di cư.

I've come less than 10 years ago from the Midwest to live in Mississippi.

Tôi đã đến đây chưa đầy mười năm từ miền Trung Tây để sống ở Mississippi.

So whether your family has an ancient migration story or whether you look in

Vì vậy, nếu gia đình bạn có lịch sử di cư

hoặc nếu bạn nhìn vào gương

the mirror and see yours, remember that every time you smile and show your teeth,

và thấy câu chuyện của mình, hãy nhớ điều đó mỗi khi bạn cười

và để lộ hàm răng, thì bạn đang chia sẻ điều đó.

you're sharing that. Thank you.

Xin cảm ơn.