Lessons from fungi on markets and economics | Toby Kiers

Çeviri: Ahsen Çelebi Gözden geçirme: Sara Ozturk

So I stand before you as an evolutionary biologist,

Önünüzde bir evrimsel biyolog,

a professor of evolutionary biology,

evrimsel biyoloji profesörü olarak duruyorum.

which sounds like a rather fancy title, if I may say so myself.

Kulağa süslü bir unvan gibi geliyor.

And I'm going to talk about two topics

Normalde birlikte konuşulmayan iki konudan bahsedeceğim.

that aren't normally talked about together,

and that's market economies and fungi.

Piyasa ekonomisi ve mantarlar.

Or is it fun-GUY, or, as we say in Europe now, fun-GEE?

Mantar kelimesi tüm dünyada farklı telaffuz ediliyor,

There's still no consensus on how to say this word.

bu kelimenin nasıl söyleneceği hakkında henüz bir uzlaşma yok.

So I want you to imagine a market economy

Şimdi sizden bir piyasa ekonomisi hayal etmenizi istiyorum.

that's 400 million years old,

Bu öyle bir piyasa ki 400 milyon yaşında,

one that's so ubiquitous that it operates in almost every ecosystem of the world,

o kadar yaygın ki dünyadaki her ekosistemi yöneten,

so huge that it can connect millions of traders simultaneously,

milyonlarca tüccarı eş zamanlı olarak birbirine bağlayacak kadar büyük

and so persistent

ve o kadar ısrarcı ki kitlesel yok oluşlarda hayatta kalmış.

that it survived mass extinctions.

It's here, right now, under our feet.

Hayal ettiğiniz o ekonomi burada, şu an burnumuzun dibinde,

You just can't see it.

sadece siz göremiyorsunuz.

And unlike human economies

Bilişselliğe ve karar vermeye dayanan insan ekonomilerinden farklı olarak

that rely on cognition to make decisions,

traders in this market, they beg, borrow, steal, cheat,

bu piyasadaki tüccarlar

düşünmeden dileniyor, ödünç alıyor, çalıyor ve hile yapıyorlar.

all in the absence of thought.

So hidden from our eyes,

Bitki kökleri, arbusküler kökmantarlar tarafından gizlice kolonileştiriliyor.

plant roots are colonized by a fungus called arbuscule mycorrhizae.

Now the fungus forms these complex networks underground

Şimdi ise bu mantarlar, pamuk ipliğinden bile daha ince filamentlerin

of fine filaments thinner than even threads of cotton.

yer altındaki karmaşık ağlarını oluşturuyor.

So follow one of these fungi,

Bu mantarlardan birini takip ettiğimizde

and it connects multiple plants simultaneously.

birden fazla bitkiye aynı anda bağlandığını görüyoruz.

You can think of it as an underground subway system,

Bu mantarı her bir kökü bir durak olan, vasıtaları dolan ve boşalan

where each root is a station,

where resources are loaded and unloaded.

ve çok yoğun bir metro ağı gibi düşünebilirsiniz.

And it's also very dense,

Kabaca, tek bir toz içinde metrelerce hatta kilometrelerce uzunluktalar.

so roughly the length of many meters, even a kilometer,

in a single gram of dirt.

Bir avuç toprakta 10 futbol sahası genişliğinde ve her yerde bulunabiliyor.

So that's the length of 10 football fields

in just a thimbleful of soil.

And it's everywhere.

So if you passed over a tree, a shrub, a vine, even a tiny weed,

Eğer bir ağacın, bir çalının, bir asmanın

hatta küçücük otun yanından bile geçseniz bir kökmantar ağından geçmiş oluyorsunuz.

you passed over a mycorrhizal network.

Roughly 80 percent of all plant species

Yaklaşık tüm bitki türlerinin yüzde 80'i bu kökmantarlarıyla ilişkili.

are associated with these mycorrhizal fungi.

So what does a root covered in fungi

Peki mantarlarla kaplı bir kök küresel ekonomimizi nasıl etkileyebilir?

have to do with our global economy?

And why as an evolutionary biologist have I spent the last 10 years of my life

Peki neden evrimsel biyolog olarak

hayatımın son 10 yılını ekonomi terimlerini öğrenmeye adadım?

learning economic jargon?

Well, the first thing you need to understand

İlk olarak anlamamız gerekiyor ki

bitki ve mantar ortaklarının yaptıkları ticaret anlaşmaları

is that trade deals made by plant and fungal partners

are surprisingly similar

bizim yaptıklarımıza şaşırtıcı derecede benziyorlar.

to those made by us,

but perhaps even more strategic.

Hatta belki daha da stratejikler.

You see, plant and fungal partners,

Bitki ve mantar ortaklığında hisse senetleri ve tahviller alınıp satılmaz.

they're not exchanging stocks and bonds,

they're exchanging essential resources,

Temel kaynaklar değiş tokuş edilir.

and for the fungus, that's sugars and fats.

Mantarlar için bu şeker ve yağdır.

It gets all of its carbon directly from the plant partner.

İhtiyaç duyduğu tüm karbonu ise direkt olarak bitki ortağından alır.

So much carbon, so every year, roughly five billion tons of carbon

Bir sürü karbon, hatta her yıl yaklaşık 5 milyar ton karbon

from plants go into this network underground.

bitkilerden bu metro ağına aktarılır.

For the root, what they need is phosphorus and nitrogen,

Kökler ise azota ve fosfora ihtiyaç duyar.

so by exchanging their carbon

Karbonlarını vererek ihtiyaç duydukları tüm besin maddelerini bu ağdan alırlar.

they get access to all of the nutrients collected by that fungal network.

So to make the trade,

Yani ticaret yapmak için mantarlar ana bitkinin kök hücresine nüfuz eder

the fungus penetrates into the root cell of the host

and forms a tiny structure called an arbuscule,

ve ''arbüskül'' adında ufacık bir yapı oluşturur.

which is Latin for "little tree."

Arbüskül, Latincede ''küçük ağaç'' demek.

Now, you can think of this as the physical stock exchange

Şimdi bunu ticaret piyasasının fiziksel borsası olarak düşünebilirsiniz.

of the trade market.

So up until now, it seems very harmonious.

Şu ana kadar gayet uyumlu gözüküyor, değil mi?

Right? I scratch your back, you scratch mine,

birbirlerinin arkalarını kolluyorlar ve her iki taraf da ihtiyacı olanı alıyor.

both partners get what they need.

But here is where we need to pause

Fakat işte burada durup

and understand the power of evolution and natural selection.

evrimin ve doğal seçilimin gücünü anlamamız gerekiyor.

You see, there's no room for amateur traders on this market.

Görüyorsunuz ki bu piyasada amatörlere yer yok.

Making the right trade strategy

Doğru ticari stratejiyi geliştirmek

determines who lives and who dies.

kimin yaşayacağını ve kimin öleceğini belirliyor.

Now, I use the word strategy,

Ben strateji kelimesini kullanıyorum

but of course plant and fungi, they don't have brains.

ama tabii ki de bitki ve mantarların beyinleri yok.

They're making these exchanges

Onlar bu alışverişi yaparken bizim düşünce olarak adlandırabileceğimiz

in the absence of anything that we would consider as thought.

hiçbir şey kullanmıyorlar.

But, as scientists, we use behavioral terms

Fakat bilim insanı olarak

aslında organizma DNA'sına işlenen davranışları, bazı koşulları, eylemleri

such as strategy

to describe behaviors to certain conditions,

actions and reactions

ve tutumları tanımlamak için stratejimiz davranış terimlerini kullanmak.

that are actually programmed into the DNA of the organism.

So I started studying these trade strategies

Bu ticaret stratejilerini, 19 yaşında Panama'da,

when I was 19 years old

tropik yağmur ormanlarında yaşarken çalışmaya başladım.

and I was living in the tropical rainforests of Panama.

Now, everybody at the time was interested in this incredible diversity aboveground.

O zamanlarda herkes yeryüzündeki muazzam çeşitlilikle ilgileniyordu.

And it was hyperdiversity. These are tropical rainforests.

Bu muazzam çeşitlilik tropikal yağmur ormanlarıydı.

But I was interested in the complexity belowground.

Ama ben yer altındaki karmaşıklıkla ilgilendim.

We knew that the networks existed, and we knew they were important,

Ağların mevcut olduğunu ve önemli olduğunu biliyorduk.

and I'm going to say it again, by important I mean important,

Tekrar ediyorum, önemli derken gerçekten önemli olduğunu kastediyorum.

so the basis of all plant nutrition

Çünkü yeryüzünde gördüğünüz her çeşit bitki beslenmesinin temeli burası.

for all the diversity that you do see aboveground.

But at the time, we didn't know how these networks worked.

Fakat diğer yandan bu ağların nasıl çalıştığını bilmiyorduk.

We didn't know how they functioned.

İşlevselliklerini bilmiyorduk.

Why did only certain plants interact with certain fungi?

Neden sadece belirli bitkiler belirli mantarlarla etkileşime giriyordu?

So fast-forward to when I started my own group,

Ne zaman ki kendi grubumu kurdum

and we really began to play with this trade market.

işte o zaman bu ticari piyasayla gerçekten oynamaya başlamıştık.

You see, we would manipulate conditions.

Görüyorsunuz ki bu koşulları değiştirecektik.

We would create a good trading partner by growing a plant in the sun

Güneşte bitki yetiştirerek iyi bir ticari ortaklık

and a poor trading partner by growing it in the shade.

ya da gölgede bitki yetiştirerek kötü bir ticari ortaklık kurabilecektik.

We would then connect these with a fungal network.

Daha sonra bunları mantar ağıyla birleştirecektik.

And we found that the fungi were consistently good

Ama mantarların iyi ve kötü ortakları ayırt etmedeki istikrarı ile karşılaştık.

at discriminating among good and bad trading partners.

They would allocate more resources to the host plant giving them more carbon.

Ana bitkiye daha fazla karbon verebilmek için daha fazla karbon ayıracaklardı.

Now, we would run the reciprocal experiments

Sonra ana bitkiye iyi ve kötü mantar aşıladığımız

where we would inoculate a host plant with good and bad fungi,

karşılıklı deneylere başladık.

and they were also good at discriminating between these trade partners.

Fakat bu iki ortağı ayırmada da çok iyilerdi.

So what you have there is the perfect conditions for a market to emerge.

Elinizdeki şeyler yeni bir piyasa kurmak için mükemmel koşullar.

It's a simple market,

Basit bir piyasa.

but it's a market nonetheless,

Basit ama her zaman daha iyi bir partnerin tercih edildiği bir piyasa.

where the better trading partner is consistently favored.

But is it a fair market?

Fakat adil bir piyasa mı?

Now this is where you need to understand that, like humans,

Şunu anlamaya hazır olun:

plants and fungi are incredibly opportunistic.

bitki ve mantarlarda tıpkı insanlar gibi son derece fırsatçılar.

There's evidence that the fungus, once it penetrates into the plant cell,

Mantarın bitki hücresine nüfuz ettiği zaman

it can actually hijack the plant's own nutrient uptake system.

aslında bitkinin kendi beslenme sistemine saldırdığına dair kanıtlarımız var.

It does this by suppressing the plant's own ability

Bu saldırıyı bitkinin topraktan besin toplama yeteneğini bastırarak yapıyor.

to take up nutrients from the soil.

So this creates a dependency of the plant on the fungus.

Bu da bitkiyi mantara bağımlı hale getiriyor.

It's a false addiction, of sorts,

Bu, bitkinin kendi kökünden beslenmek için mantarı beslemek zorunda olduğu

whereby the plant has to feed the fungus

just to get access to the resources right around its own root.

bir çeşit zehirli bağımlılık.

There's also evidence that the fungi are good at inflating the price of nutrients.

Ayrıca mantarların besin fiyatlarını şişirmekte iyi olduğu da biliniyor.

They do this by extracting the nutrients from the soil,

Bunu topraktan besin çıkartarak yapıyorlar

but then rather than trading them with the host,

fakat sonrasında bunu ana bitkiyle paylaşmak yerine

they hoard them in their network,

kendi ağlarında istifliyorlar.

so this makes them unavailable to the plant and other competing fungi.

Böylece bitkiler ve rakip mantarlar için kullanılamaz hale getirmiş oluyorlar.

So basic economics,

Yani temel ekonomi şu ki

as resource availability goes down, the value goes up.

kaynak kullanılabilirliği azaldığında değer artıyor.

The plant is forced to pay more for the same amount of resources.

Bitkiler aynı miktarda kaynağa erişebilmek için daha fazla ödemek zorunda kalıyor.

But it's not all in favor of the fungus.

Fakat bunların hepsi mantarların lehine değil.

Plants can be extremely cunning as well.

Bitkiler de son derece kurnaz olabiliyorlar.

There are some orchids --

Orkidelerin her zaman dünyadaki en sinsi tür olduğunu düşünmüşümdür.

and I always think orchids somehow seem like the most devious

of the plant species in the world --

and there are some orchids

Bazı orkideler var ki bu ağ sistemine aniden dalıyor ve tüm karbonu çalıyor.

that just tap directly into the network

and steal all their carbon.

So these orchids, they don't even make green leaves to photosynthesize.

Bu orkideler fotosentez yapmak için yeşil yaprak bile üretmiyorlar.

They're just white.

Bembeyazlar.

So rather than photosynthesizing,

Fotosentez yapmaktansa bu ağ sistemine dalıp karbonu çalıyorlar

tap into the network,

steal the carbon

ve karşılığında bir şey vermiyorlar.

and give nothing in return.

Now I think it's fair to say that these types of parasites

Bu tip parazitlerin insan ekonomisinde de geliştiğini söyleyebiliriz.

also flourish in our human markets.

So as we began to decode these strategies,

Bu stratejileri çözmeye başladığımızda yeni şeyler öğrendik.

we learned some lessons.

And the first one was that there's no altruism in this system.

İlk olarak bu sistemde fedakarlığa yer yok.

There's no trade favors.

Nazik bir ticari ortam yok.

We don't see strong evidence

Mantarların direkt olarak kendileri yararlanmadıkları takdirde

of the fungus helping dying or struggling plants

çürüyen bitkilere yardımcı olmadıklarını görüyoruz.

unless it directly benefits the fungus itself.

Now I'm not saying if this is good or bad.

Bunun iyi veya kötü olduğunu söylemiyorum.

Unlike humans, a fungus, of course, cannot judge its own morality.

İnsanların aksine mantarlar kendi etiklerini sorgulamıyorlar.

And as a biologist,

Bir biyolog olarak mantarların planladığı

I'm not advocating for these types of ruthless neoliberal market dynamics

bu acımasız neoliberal piyasa dinamiklerinin savunuculuğunu yapmıyorum.

enacted by the fungi.

But the trade system,

Fakat bu ticari sistem,

it provides us with a benchmark

trajedilerin doğal seçilimle şekillendiği,

to study what an economy looks like

etikten yoksun milyarlarca yıl boyunca biliş tarafından kirletilmemiş,

when it's been shaped by natural selection

for hundreds of millions of years

sadece toplama ve çıkarma işlemine dayandırılan

in the absence of morality,

ekonominin neye benzediğine dair bize bir ölçüt sunuyor.

when strategies are just based

on the gathering and processing of information,

uncontaminated by cognition:

no jealousy, no spite,

Kıskançlık yok, kin yok.

but no hope, no joy.

Fakat umut ve neşe de yok.

So we've made progress

İşte tam burada en temel ticaret ilkelerinin

in decoding the most basic trade principles at this point,

şifresini çözmede bir yol kat ettik.

but as scientists we always want to take it one step further,

Fakat biz bilim insanları her zaman daha ileri gitmek isteriz.

and we're interested in more complex economic dilemmas.

Daha karmaşık ekonomik ikilemlerle ilgileniriz.

And specifically we're interested in the effects of inequality.

Özellikle eşitsizliğin etkileriyle.

So inequality has really become a defining feature

Eşitsizlik bugünün ekonomisinde belirleyici bir faktör.

of today's economic landscape.

But the challenges of inequality

Fakat eşitsizliğin getirdiği zorluklar sadece insanlara özgü değil.

are not unique to the human world.

I think as humans we tend to think that everything's unique to us,

İnsanlar olarak her şeyin sadece bize özgü olduğunu düşünme eğilimindeyiz.

but organisms in nature

Fakat doğadaki tüm organizmalar

must face relentless variation in their access to resources.

kaynağa erişmekte sınırsız acımasızlıkla karşılaşıyorlar.

How does a fungus that can again be meters long

Metrelerce uzunluktaki mantar nasıl olur da

change its trade strategy when it's exposed simultaneously

aynı anda hem zengin hem zayıf kanala maruz kaldığında

to a rich patch and a poor patch?

ticari stratejisini değiştirir?

And, more generally,

Daha genel anlamda

how do organisms in nature use trade to their advantage

doğadaki organizmalar, kaynak ulaşımında bir belirsizlikle karşılaştıklarında

when they're faced with uncertainty

ticareti avantaj olarak nasıl kullanabiliyorlar?

in terms of their access to resources?

Here's where I have to let you in on a secret:

Size bir sır vereyim.

studying trade underground is incredibly difficult.

Yeraltı ticaretini çalışmak son derece zor.

You can't see where or when important trade deals take place.

Nerede ve ne zaman önemli ticaret anlaşmaları gerçekleştiğini göremezsiniz.

So our group helped pioneer a method, a technology,

Bu yüzden kuantum noktaları denen floresan nanopartikülleriyle

whereby we could tag nutrients with nanoparticles,

fluorescing nanoparticles called quantum dots.

besinleri etiketleyebileceğimiz teknolojik bir yöntem bulunmasına öncülük ettik.

What the quantum dots allow us to do

Kuantum noktaları sayesinde besinleri aydınlatabiliyorduk.

is actually light up the nutrients

so we can visually track their movements

Bu sayede besinlerin mantar ağı ve ana bitki içindeki

across the fungal network

hareketlerini görsel olarak takip edebiliyoruz.

and into the host root.

So this allows us finally to see the unseen,

Bu, görünmeyeni görebilmemizi sağladı.

so we can study how fungi bargain at a small scale with their plant hosts.

Mantarların ana bitkilerle küçük ölçekte nasıl pazarlık yaptıklarını araştırdık.

So to study inequality,

Eşitsizlik üzerine çalışabilmek için

we exposed a fungal network

bu yapay manzara karşısında bolluk ve kıtlık yollarını taklit eden

to these varying concentrations of fluorescing phosphorus,

floresan fosforun değişen konsantrasyonları için

mimicking patches of abundance and scarcity

mantar ağına maruz kaldık.

across this artificial landscape.

We then carefully quantified fungal trade.

Sonrasında mantar ticaretini dikkatlice ölçtük.

And we found two things.

İki şey keşfettik.

The first thing we found

Bulduğumuz ilk şey

was that inequality encouraged the fungus to trade more.

eşitsizliğin mantarları daha fazla ticaret yapmak için teşvik etmesiydi.

So I can use the word "encouraged" or "stimulated" or "forced,"

''Teşvik etmek'', ''dürtmek'' ya da ''zorlamak'' diyebilirim.

but the bottom line is that compared to control conditions,

Fakat asıl önemli olan, kontrol koşullarıyla karşılaştırıldığında

inequality was associated with higher levels of trade.

eşitsizlik daha yüksek ticaret seviyeleri ile ilişkilendiriliyordu.

This is important,

Bu önemliydi çünkü doğada ticaret ortaklığı kurmanın

because it suggests that evolving a trade partnership in nature

kaynaklara erişim belirsizliğinde

can help organisms cope with the uncertainty of accessing resources.

organizmalara yardımcı olabileceğini ileri sürüyordu.

Second, we found that, exposed to inequality,

İkinci olarak fark ettik ki mantarlar, eşitsizliğe maruz kaldığında

the fungus would move resources from the rich patch of the network,

kaynaklarını ağın zengin kanallarından alıp

actively transport them to the poor side of the network.

etkin bir şekilde zayıf kanallara taşıyorlardı.

Now, of course, we could see this

Kanallar farklı renklerle aydınlatıldığı için bunu görebiliyorduk.

because the patches were fluorescing in different colors.

So at first, this result was incredibly puzzling.

İlk başta bu sonuç inanılmaz derecede şaşırtıcıydı.

Was it to help the poor side of the network?

Zayıf halkaya ''yardım etmek'' için mi böyle yapıyorlardı?

No. We found that the fungus gained more by first moving the resources

Hayır, mantarların kaynakları önce talebin fazla olduğu kanala taşıyarak

to where demand was higher.

daha fazla kazandıklarını öğrendik.

Simply by changing where across the network the fungus was trading,

Basit bir şekilde ağ içindeki yerleşmeleri değiştirerek ticaret yapıyorlardı.

it could manipulate the value of those resources.

Bu kaynakların değerini manipüle edebiliyordu.

Now this stimulated us to really dig deeper into how information is shared.

Bu bizi bilginin nasıl paylaşıldığını daha derin incelemeye yönlendirmişti.

It suggests a high level of sophistication,

Bu, bilinçten yoksun bir organizmanın

or at least a medium level of sophistication

üstün ya da en azından orta seviye bilgeliğini ileri sürmüştü.

in an organism with no cognition.

How is it that a fungus can sense market conditions across its network

Bir mantar nasıl olur da ağındaki piyasa koşullarını hissedip

and then make calculations of where and when to trade?

sonrasında nerede ve ne zaman ticaret yapacağını hesaplayabilir?

So we wanted to look about information and how it's shared across this network,

Bu yüzden bilgiye, ağ boyunca nasıl paylaşıldığına

how the fungus integrates cues.

ve mantarların ipuçlarını nasıl birleştirdiğine bakmak istedik.

So to do that, what you need to do is dive deep in and get a higher resolution

Bunu yapabilmek için daha derine dalmalı

into the network itself.

ve ağdan daha yüksek çözünürlük elde etmelisiniz.

We began to study complex flows inside the hyphal network.

Mantar ipliklerinin içindeki karmaşık akışları incelemeye başladık.

So what you're looking at right now is a living fungal network

O an gördüğümüz şey,

üzerinde hücresel içeriklerin hareket ettiği canlı bir mantar ağıydı.

with the cellular contents moving across it.

This is happening in real time,

Bu akış gerçek zamanlı gerçekleşiyor

so you can see the time stamp up there.

bu yüzden sol üst köşede zaman göstergesini görebilirsiniz.

So this is happening right now. This video isn't sped up.

Şu anda gerçekleşiyor yani hızlandırılmış bir video değil.

This is what is happening under our feet right now.

Tam da şu an burnumuzun dibinde gerçekleşiyor.

And there's a couple of things that I want you to notice.

Dikkatinizi çekmek istediğim bir iki şey var.

It speeds up, it slows down, it switches directions.

Bu akış hızlanıyor, yavaşlıyor ve yön değiştiriyor.

So we're working now with biophysicists

Bu yüzden bu sıralar biyofizikçiler ile birlikte

to try to dissect this complexity.

gördüğünüz karmaşık sistemi parçalara ayırıp incelemeye çalışıyoruz.

How is the fungus using these complex flow patterns

Bilgiyi paylaşıp işlemek ve ticari kararlar almak için

to share and process information

mantarlar bu karmaşık akış modellerini nasıl kullanıyorlar?

and make these trade decisions?

Are fungi better at making trade calculations than us?

Mantarlar ticari hesaplamalarda bizden daha mı iyiler?

Now here's where we can potentially borrow models from nature.

Tam da bu noktada olanaklarımız dahilinde doğadan modeller ödünç almalıyız.

We're increasingly reliant on computer algorithms

Saniyelik zaman diliminde kârlı bir ticaret yapabilmemiz için

to make us profitable trades in split-second time scales.

bilgisayar algoritmalarına giderek daha fazla güveniyoruz.

But computer algorithms and fungi,

Fakat bilgisayar algoritmaları ve mantarların her ikisi de

they both operate in similar, uncognitive ways.

benzer şekilde bilişsel olmayan yollarla çalışırlar.

The fungi just happens to be a living machine.

Mantarlar yaşayan birer makina.

What would happen if we compare and compete

Bu iki ticari stratejiyi karşılaştırır ve rekabet ettirirsek ne olur?

the trading strategies of these two?

Who would win?

Kim kazanır?

The tiny capitalist that's been around

Dinozorlar öncesinden beri yeryüzünde olan

since before and the fall of the dinosaurs?

bu ufacık kapitalistler mi kazanır?

My money is on the fungus.

Ben paramı mantarlara yatırıyorum.

Thank you.

Teşekkür ederim.

(Applause)

(Alkış)