How to be an upstander instead of a bystander | Angélique Parisot-Potter

Transcriber: TED Translators Admin Reviewer: Rhonda Jacobs

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Kanhaiya Verma

Bilal နဲ့ Brenda လို့ ခေါ်မယ့် ဇာက်ကောင်တွေနဲ့ သင်တို့တွေ့ဆုံမယ့်

ဇာတ်လမ်းတစ်ပုဒ်ကို ပြောပြပါရစေ။

ကျွန်မက ကမ္ဘာ့ အထူးခြားဆုံး အပိုင်းတစ်ခုမှာ အလုပ်လုပ်နေစဉ်ကပါ။

Let me tell you a story, where you'll meet the characters

မထူးခြားတဲ့ မနက်ခင်းတစ်ခုမှာ

who I'll call Bilal and Brenda.

လုပ်ဖော်ကိုင်ဘက်တစ်ယောက်က ကျွန်မဆီ လာတယ်။

I was working in a most remarkable part of the world.

သူ ပြောပြတာက ကျွန်မက မသင့်တော်တဲ့ လူတွေနဲ့ ရှုပ်ပွေနေခဲ့တာကြောင့်

And one unremarkable morning,

ဖယ်ရှားခံရတော့မယ်လို့ ကျွန်မတို့ရဲ့ ရာထူးမြင့် အလုပ်အမှုဆောင်

a colleague came to see me.

Bilal က လူတိုင်းကို လိုက်ပြောနေတယ်တဲ့။

She told me that Bilal, one of our senior executives,

ဒီတော့ အကျိုးဆက်တွေကို ရင်ဆိုင်ရတော့မှာပေါ့လေ။

had been telling everyone I was being removed

ကျွန်မ ထိတ်လန့်မသွားခဲ့ဘူး။

ဘာလို့လဲဆိုတော့ ကျွန်မကို လုပ်ဖို့ ခန့်ထား တာကို ကျွန်မ လုပ်ခဲ့တာကြောင့်ပါ။

because I'd been messing with the wrong people.

And now, I was going to face the consequences.

ကျွန်မရဲ့ အလုပ်က

ခဲကတ်တဲ့ ပြဿနာတွေကို ထိပ်တိုက် ရင်ဆိုင်ပြီး

I wasn't alarmed,

လက်ကြောတင်းတင်းလုပ်ရတာပါ။

because I knew I had done what I'd been hired to do:

အမှန်က ဒါမတိုင်ခင် လအနည်းငယ်က

my job,

dealing with thorny issues head on

ကျွန်မတို့တွေဟာ ကိစ္စအနည်းငယ်ဆိုတာထက် ပိုပြီး ဖြေရှင်းထားတာပါ။

and leaving no stone unturned.

အသေးစိတ်တွေကတော့ နောက်တစ်ချိန်အတွက်ပေါ့။

In fact, in the months prior to this,

ဒီကြောင်တောင်တောင် စကားဝိုင်းအကြောင်း

we'd overturned more than just a few stones.

ပြောပြဖို့ ကျွန်မရဲ့ ခင်ပွန်း James ကို ဖုန်းဆက်တော့

Those details are for another time.

ကြီးကျယ်တဲ့ မြော်မြင်မှုဖြစ်လာတာက

I called my husband, James,

“ဒီအတိုင်းဆို ပစ္စည်းတွေ သိမ်း၊ Brenda ကို ဖုန်းဆက်လိုက်ပါ Angélique“လို့ သူ ပြောတယ်။

to tell him about this bizarre conversation,

and with what proved to be great foresight,

ကျွန်မ Brenda ကို ဖုန်းဆက်တယ်။

သူနဲ့ နှစ်အတော်ကြာ အလုပ်တွဲလုပ်ခဲ့တာဆိုတော့

he said, "Angélique, pack your things and call Brenda, in that order."

သူ့ကို ကျွန်မ ယုံကြည်တယ်။

သူက ဒီအလုပ်အတွက် ကျွန်မကို ထောက်ခံပေးခဲ့သူပါ။

I called Brenda.

ကျွန်မ ချက်ချင်း လုပ်လိုက်တာက

I'd worked with her for a number of years,

ဘာလို့လဲဆိုတော့ ဒါက ကျွန်မ အရင်က ကြုံတွေ့ခဲ့ရတဲ့

and I trusted her.

ပုံမှန် ကိစ္စထက် ပိုတယ်ဆိုတာကို သဘောပေါက်စေတာကြောင့်ပါ။

She was the person who'd recommended me for that job.

I cut to the chase,

ပုံမှန်လို့ ပြောပေမဲ့ ရုတ်တရက် နားလည်ချိန်မှာတော့

because my husband's reaction made me realize

this was more than just the usual stuff I'd encountered before.

James အသိအမှတ်ပြုပြီးသားကို တဖြည်းဖြည်း သဘောပေါက်ခဲ့တယ်။

And I say usual, but in that moment of clarity,

ဒါ တစ်ခုမှ ပုံမှန် မဟုတ်ဘူး။

ကျွန်မ သတိပြုဖို့ ပျက်ကွက်ခဲ့တဲ့ ပုံစံတစ်ခုရဲ့အပိုင်း ဒီပုံမှန်မဟုတ်မှုတွေက

it dawned on me what James had already recognized:

လူအများသိတာတွေလို့ အခု ကျွန်မ သိတာတွေပါ။

none of this was usual.

These irregularities, part of a pattern I'd failed to notice,

မှောက်လှန်ဖို့ ကျွန်မ ရဲတင်းခဲ့တဲ့ ဟိုးဟိုးကျော် အဖြစ်တွေ အောက်မှာ နေနေတာပါ။

were what I now know as open secrets

ကျွန်မ လန့်သွားတာက တစ်ခုခုတော့ ဖြစ်နေတယ်လို့ ကျွန်မ သိလိုက်တယ်။

living beneath those proverbial stones I'd had the audacity to overturn.

ဘာလို့လဲဆိုတော့ “မပြတ်သားတဲ့ နေရာ“မှာ လုပ် ကိုင်ဖို့ အလုံအလောက် မကြိုးစားခဲ့လို့ပါ။

To my shock, I learned that this was happening

နှောင့်နှေးစေတဲ့အရာတွေဖြစ်လာတာကို ကျွန်မ သိခဲ့ပုံမရဘူး။

because I hadn't tried hard enough to operate in the "gray space."

ကျွန်မ နားမလည်ခဲ့တာက ဒီစနစ် အလုပ်လုပ်ပုံကိုပါ။

I didn't seem to know when to kick things into the long grass.

သတင်းစကားက သွယ်ဝိုက် ခြိမ်းခြောက်မှုဆိုတာ

And I didn't understand that this was how the system worked.

ရှင်းပါတယ်။

နောက်သီတင်းပတ် အနည်းငယ်မှာတော့

အဲဒီမှာ ရှိနေတုန်း ကျွန်မကို အခန့်သင့် မှန်ပါ့သမားတစ်ယောက်နဲ့ အစားထိုးလိုက်တယ်။

The message, the implied threat,

was clear.

ကျွန်မဟာ ဆိုးဝါးတဲ့ အစာအိမ်နာကို ခံစားခဲ့ရပြီး

Over the next few weeks,

I was replaced by a convenient yes-man while I was still there.

ကျွန်မမှာ အလုပ်ရှိသေးတယ်လို့ သမီးငယ် နှစ်ယောက်ကို

ဟန်ဆောင်ခဲ့တယ်။

I suffered from terrible gastritis,

အလုပ်သွားသလိုမျိုး ဝတ်ဆင်ပြီး မနက်တိုင်း အိမ်ကနေထွက်၊

and I pretended to our two young daughters

သူတို့ကို ကျောင်းကို ပို့ပေးတာ ခြောက်လတိုင်တိုင်ပဲ။

that I still had that job.

Leaving home every morning, dressed up as if for work,

ကျွန်မ အညံ့မခံခဲ့ပေမဲ့

ဖွင့်ပြောဖို့ လွယ်တယ်လို့ ဟန်ဆောင်မှာ မဟုတ်ဘူး။

to drop them to school, for six months.

ဒါမှမဟုတ် ကျွန်မ၊ကျွန်မရဲ့မိသားစု(သို့) အလုပ်အတွက် တစ်နည်းနည်း အကျိုးပြုတာကိုပေါ့။

I did not submit,

but I won't pretend that it was easy to speak up

မူဝါဒတွေနဲ့ ဖီလာဖြစ်လောက်ပေမဲ့ အလုပ်ခွင်မှာ ဖွင့်ပြောတဲ့အခါ

or beneficial in any way to me, to my family or to my career.

အလုပ် မပြုတ်နိုင်သော်လည်း

လုပ်ဖော်ကိုင်ဘက်တွေရဲ့ ခင်မင်ယုံကြည်မှု တွေတော့ ဆုံးရှုံးနိုင်ခြေရှိတယ်။

When we speak up in the workplace despite policies to the contrary,

ယုံကြည်မခံရတာ ဝိုင်းပယ်ခံရတာ၊

whilst we may not lose our jobs,

သတိမပြုမိဘဲ အနိုင်ကျင့်တာကို ရင်ဆိုင်ရတယ်။

we are likely to lose the camaraderie of our coworkers.

အခန်းတစ်ခန်းထဲ ဝင်သွားပြီး လူတိုင်းက စကား ပြောတာ ရပ်လိုက်တဲ့အခါမျိုးကို သိကြပါတယ်။

Disbelieved, ostracized,

ကျွန်မတို့ တွေးတာက တစ်ခုခုကို ပြောဖို့က ငါ့တာဝန် မဟုတ်ဘူး။

faced with under-the-radar bullying.

You know the kind when you walk into a room and everyone stops talking?

ဒီတော့ ငါ့မိသားစုနဲ့ငါ့ကို ဘေးဖြစ်စေပေမဲ့ ငါဘာလို့ ပြုမူဖို့ ရွေးတာလဲ။

We think: It's not my responsibility to say anything.

ထိန်ချန်မှုရဲ့အပြစ်က မှန်တယ်လို့ သိတာကို လုပ်ဖို့ ပျက်ကွက်မှုတစ်ခုပါ။

So why did I choose to act despite the risks to my family and to me?

သင် နှုတ်ဆိတ်နေတဲ့အခါ

The sin of omission is a failure to do what you know is right.

သင့်ကိုယ်သင် အမှားလုပ်တာကို အပြစ်ရှိသလို မဖြစ်တာတောင်မှ

သင် အရေးယူမှု မလုပ်ရင် သင် ဘာကို သည်းညည်းခံဖို့လိုဦးမှာလဲ။

When you stay quiet,

even though you're not guilty of wrongdoing yourself,

ဒီတော့ လုပ်ဆောင်သူတွေရဲ့ လူတန်းထဲမှာ သင်က ဘယ်သူလဲ။

what will you have to live with if you don't take action?

မကောင်းတာ လုပ်သူ၊ အပြစ်လုပ်သူလား။

တိုက်ရိုက်(သို့)သွယ်ဝိုက် အကျိုးရှိတဲ့ ရပ်နေသူက

So who are you in this lineup of actors?

မကောင်းတာ လုပ်သူအတွက် ရုပ်သေးတစ်ရုပ်လို ပြုမူတာလား။

The bad actor, the wrongdoer?

ရပ်ကြည့်နေသူဟာ လူအများသိတဲ့ လျှို့ဝှက်ချက်တွေကို သတိပြုမိပေမဲ့

The bad stander who benefits directly or indirectly

တကယ်တော့ ဘာအမှားမှ လုပ်မနေသူ (သို့) ရပ်တည်ပေးသူလား။

and acts as a puppet for the bad actor?

မှန်ထဲကို ကြည့်တဲ့အခါ ကိုယ်မြင်ချင်တာက ဒီလူပါ။

The bystander, aware of the open secrets

but not actually doing anything wrong or the upstander?

အရာ သုံးခုကို ကျွန်မ သင်ယူခဲ့တယ်။

တစ်။ သင့်ဘာသာ ကြိုမတွက်ပါနဲ့။

This is the person we want to see when we look in the mirror.

တစ်ခုခု လွဲနေတာကို မြင်တဲ့အခါ မေးခွန်းတွေ မေးပါ။

I've learned three things:

ဘာလို့လဲဆိုတော့ ဩဇာရှိမှုမှာ ဒါတွေကို စိန်ခေါ်လို့ ရတာကြောင့်ပါ။

One, don't second guess yourself.

When you see something amiss, ask questions,

နှစ်။ ကြံရာပါ မဖြစ်စေနဲ့။

အမှားလုပ်တာကို ရင်ဆိုင်ရတဲ့အခါ သင့်မှာ ငြင်းဖို့ အစွမ်း အမြဲရှိတယ်။

because it is okay to challenge those in authority.

Two, don't be complicit.

သုံး။ ရပ်တည်ပေးသူဖြစ်ပါစေ။

You always have the power to say no in the face of wrongdoing.

ထုတ်ပြောခြင်းက ရဲရင့်တာနဲ့ မဆိုင်ဘူး။

And three, be an upstander.

မကြောက်တာနဲ့ မဆိုင်ဘူး။

ဒါပေမဲ့ မှန်တယ်လို့ သင်သိတာကို လုပ်တဲ့အခါ သင့်ကိုယ်သင် အေးချမ်းမှု ဖြစ်နိုင်တယ်။

Speaking up is not about being brave.

It's not about not feeling scared.

ဟုတ်ပါတယ်၊ ဒီအခိုက်မှာ သင် ခံစားရတာကို ပြောဖို့ ခက်ခဲပါတယ်။

But when you do what you know is right, you can be at peace with yourself.

ဘာဖြစ်ဖြစ် ပြောပါ။ အကြောက်အလန့် ကင်းပါစေ။

Yes, it is hard to say what you feel in the moment.

Martin Luther King ပြောခဲ့တာက

“အဆုံးမှာ ကျုပ်တို့ အမှတ်ရမှာက ရန်သူတွေရဲ့ စကားလုံးတွေမဟုတ်ဘဲ

Do it anyway. Be fearless.

မိတ်ဆွေတွေရဲ့ နှုတ်ဆိတ်မှုသာလျှင်ဖြစ်တယ်။”

Martin Luther King said,

ဒီတော့ သင် မှန်ထဲကို ကြည့်တဲ့အခါ

"In the end, we will remember not the words of our enemies,

ဘယ်သူ့ကို သင် မြင်မှာလဲ။

ရပ်ကြည့်သူ လူအများသိတဲ့ လျှို့ဝှက်ချက်တွေ ထိန်းထားသူလား။

but the silence of our friends."

So when you look in the mirror,

ဒါမှမဟုတ် သင့်ကို ပြန်ကြည့်နေတဲ့ ရပ်တည်ပေးသူတစ်ယောက်လား။

who will you see?

ကျွန်မ မြင်တဲ့သူကို ကျွန်မ သိတယ်။

A bystander, keeper of open secrets?

သမီးတွေ မြင်တဲ့လူကို ကျွန်မ သိတယ်။

Or will the person looking back at you be an upstander?

ရွေးချယ်မှုကို သင် ပိုင်တယ်လေ။

I know who I see.

I know who my daughters see.

The choice is yours.