Katie Mack: Life-altering questions about the end of the universe | TED

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Moon Thit

Lily James Olds: Katie ရေ ၊ ကြိုဆိုပါတယ်။

Katie Mack: ကျွန်မကို ဖိတ်တဲ့အတွက် ကျေးဇူးပါ။

LJO: ပါဝင်ပေးတဲ့အတွက် ပျော်ပါတယ်။

ရူပနက္ခတ္တ ပညာရှင်တွေမဟုတ်တဲ့ ကျွန်မတို့အတွက် ပြန်လာပြီး

Lily James Olds: Hi, Katie, welcome.

စကြဝဠာ အစပြုခဲ့ပုံ၊ ဒါကို သိရှိပုံနဲ့ ပတ်သက်ပြီး နည်းနည်း

Katie Mack: Thank you. Thanks for having me.

LJO: So happy to have you.

ပြန်နွှေးဖို့ ကူညီပေးနိုင်ရင် ကျွန်မ သဘောကျမိမှာပါ။

I would love if, for those of us who are not astrophysicists,

KM: မှန်ပါတယ်။

ဒီတော့ အစောပိုင်း စကြဝဠာအကြောင်း၊ စကြဝဠာရဲ့ အစနဲ့ပတ်သက်ပြီး

you could return and help us give a little refresher

on how the universe did begin and how we know that.

ကျွန်မ အတော်လေး သိတာက၊

ဒါကို ကျွန်မတို့ တကယ် မြင်နိုင်လို့ပါ။

KM: Right, right, yeah.

So we know actually quite a lot about the early universe,

စကြဝဠာရဲ့ အစကို မြင်နိုင်တယ်ဆိုတာက

about the beginning of the universe,

နက္ခတ္တဗေဒရဲ့ သဘာဝအကျဆုံး အပိုင်းပါ။

because we can actually see it.

And this is the wildest part of astronomy,

ဒီတော့ စကြဝဠာက နှစ်ပေါင်း ၁၃.၈ ဘီလီယံခန့် သက်တမ်းရှိပြီး

စကြဝဠာထဲသို့ ကြည့်လိုက်တဲ့အခါ၊ အဝေးက ဂလက်ဆီတွေကို မြင်ရတယ်။

that we can see the beginning of the universe.

အဝေးက ဂလက်ဆီတွေကို ကြည့်ရင်၊ အားလုံးက ကျွန်မတို့ဆီကနေ ဝေးကွာသွားနေတယ်။

So the universe is about 13.8 billion years old,

and when we look out into the cosmos, we see distant galaxies.

ဒီတော့ ဂလက်ဆီတွေဟာ အခု ကျွန်မတို့ ဆီကနေ ဝေးကွာသွားနေရင်၊

ဒါတွေက အတိတ်တုန်းက ပိုနီးလာခဲ့မယ်ဆိုတဲ့

And when we look at the distant ones, they're all moving away from us.

ဒီအယူအဆက အတော်ကြာပါပြီ။

အတိတ်က စကြဝဠာဟာ တစ်နည်းနည်းနဲ့ ပိုသေးငယ်၊

And so for a long time, there's been this idea that, well,

if the galaxies are moving away from us now,

ပိုပူပြီး ပိုသိပ်သည်းတယ်၊

they must have been closer in the past.

အရာရာက ပိုနည်းတဲ့ အာကာသထဲမှာ ပြည့်ကျပ်ခဲ့မှာပါ။

The universe in the past must have been smaller in some sense,

ဒါက Big Bang သီအိုရီပါ၊

စကြဝဠာဟာ အတိတ်က ပိုသေးငယ်၊ ပိုသိပ်သည်းပြီး ပိုပူတယ်ဆိုတဲ့ အယူအဆပါ။

hotter and denser,

everything packed into less space.

အစောပိုင်း စကြဝဠာဆီက အလင်းကို တကယ် မြင်နိုင်တဲ့ ၁၉၆၀ လွန်နှစ်တွေမှာ

And that's the Big Bang theory,

the idea that the universe was smaller and denser and hotter in the past.

ကျွန်မတို့ဟာ တကယ့်

And we got really direct evidence of that in the 1960s

တိုက်ရိုက် အထောက်အထားကို ရခဲ့တယ်။

ဒီတော့ နောက်တစ်လှမ်း ပြန်ဆုတ်ပါရစေ။

အဝေးက ဂလက်ဆီကို ကြည့်လိုက်တဲ့အခါ၊

when we're able to actually see the light

အဲဒီဂလက်ဆီက အလင်းက ကျွန်မတို့ဆီ ရောက်ဖို့ အချိန်အတော်ကြာတယ်။

from the very early universe.

ဒီတော့ ဂလက်ဆီတစ်ခုက လင်းနေတာကို ကျွန်မတို့ မြင်ရတယ်။

So let me take one more step back.

ဒီအလင်းက  အဲဒီနေရာနဲ့  ဒီနေရာကြားက အာကာသကို ဖြတ်ကျော်ဖို့

When we look at a distant galaxy,

the light from that galaxy takes some time to reach us.

နှစ်ပေါင်း တစ်ဘီလီယံကြာခဲ့မှာပါ၊

So we see, you know, we see a galaxy shining.

အလင်းက နှစ် ၁၀ ဘီလီယံကြာပြီး

That light might have taken a billion years to cross the space

ကျွန်မတို့ဆီ ရောက်ဖို့ နှစ် ၁၃ ဘီလီယံတောင် ကြာအောင် ဝေးတဲ့ ဂလက်ဆီတွေကို မြင်နိုင်ပြီး

စကြဝဠာက နှစ်ပေါင်း ၁၃.၈ ဘီလီယံ သက်တမ်းပဲရှိတာပါ။

between there and here.

We can see galaxies that are so distant

ဒီတော့ အလင်းရောင်က ကျွန်မတို့ဆီရောက်ဖို့

that the light took 10 billion years, even 13 billion years to reach us,

နှစ်ပေါင်း ၁၃ ဘီလီယံကျော် ပိုကြာတဲ့ အဝေးက

and the universe is only 13.8 billion years old.

တစ်ခုခုကို ကြည့်လိုက်ရင်၊ ဘာဖြစ်မလဲ။

ပိုလို့တောင်ဝေးတဲ့ တစ်ခုခုကို ကြိုးစားကြည့်တဲ့အခါ၊ ဘာဖြစ်သွားလဲ။

So what happens if you look at something so far away

that the light has taken more than, you know,

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြာဝဠာကို ဘယ်လောက်ဝေးဝေး

more than 13 billion years to reach us?

ကြည့်နိုင်တဲ့ အကန်အသတ်တစ်ခုရှိပြီး

What happens when you try and look at something even farther?

ခရီးသွားဖို့ ဘယ်လောက်ကြာမယ်ဆိုတာနဲ့ ဒီကန့်သတ်ချက်ကို သတ်မှတ်တာပါ။

Well, there's a limit to how far you can look,

ဒီတော့ သိပ်ဝေးလွန်းတဲ့ တစ်ခုခု

the observable universe,

အလင်းက ကျွန်မတို့ဆီ ရောက်ဖို့ နှစ်ပေါင်း ၁၅ ဘီလီယံ ကြာရင်၊

and that limit is defined by how long it takes light to travel.

အလင်းက ဒီကို မရောက်သေးတဲ့အတွက် ကျွန်မတို့ မမြင်နိုင်ဘူး။

So if something is so far away

ဒါပေမဲ့ သိပ်ဝေးလွန်းတဲ့ တစ်ခုခုကို ကျွန်မတို့ ကြည့်နေရင်၊  

that the light would take 15 billion years to reach us,

အလင်းက ကျွန်မတို့ဆီ ရောက်ဖို့ နှစ်ပေါင်း ၁၃.၈ ဘီလီယံကြာရင်၊

we can't see it because the light hasn't gotten here yet.

ကျွန်မတို့ ကြည့်နေတာက စကြဝဠာက စတင်နေခဲ့တဲ့ အချိန်တစ်ခုပါ။

But if we look at something that's, you know, so far away,

ကျွန်မတို့ဟာ စကြဝဠာရဲ့ အစက အလင်းကို ကြည့်နေတာဖြစ်ပြီး

the light's taken 13.8 billion years to reach us,

အဝေးက တစ်ခုခုကို ကြည်နေတာဆိုရင်၊ ကျွန်မတို့ မြင်သင့်တာက

then what we're looking at is a time when the universe was just beginning.

မီးလို့ ထင်ရတာတစ်ခုခု မဟုတ်လား။

ဒီတော့ အစောပိုင်းစကြဝဠာဟာ ပူပြီး သိပ်သည်းတယ်ဆိုတဲ့

We're looking at the light from the very beginning of the universe

and what we should see, if we look at something that far away,

စကြဝဠာထဲက နေရာတိုင်းက၊ ဒီလို အနည်ထနေတဲ့ ပလာစမာနဲ့ ပြည့်နေသလိုပေါ့။

is fire, right?

So we take this idea

လုံလောက်တဲ့ အဝေးကို ကြည့်ရင်၊ ဒါကို မြင်သင့်တာက

that the early universe was hot and dense,

စကြဝဠာတစ်ခုလုံး မီးလောင်နေတုန်းက  

everywhere in the cosmos was, like, filled with this sort of roiling plasma.

အချိန်ကို ကြည့်နေတဲ့ အချိန်အထိ ပြန်ကြည့်နေကြလို့ပါ။

And so if we look far enough away, we should see it,

ဒါကို ချောက်ချားစရာကောင်းအောင် မြင်ရတယ်၊

because we're looking so far back in time

ဒါကို တကယ် မြင်ရတယ်။

that we're looking at the time when the whole universe was on fire.

မိုက်ခရိုဝေ့ဗ် အဝေးကြည့် မှန်ပြောင်းတွေကို သုံးတဲ့အခါ၊  

And we do see that shockingly,

ကြည့်တဲ့ ဦးတည်ရာတိုင်းမှာ ဒီနောက်ခံအလင်းကို မြင်ရတယ်။

we actually do see that.

ကျွန်မတို့ရဲ့ အမြင်အာရုံရဲ့ အစွန်းတွေမှာ ဒီအပူ၊ ဒီမီးက ရှိနေပြီး

When we use microwave telescopes,

we see this background light every direction we look.

ဒါက အပူလို့ ကျွန်မတို့ သိတယ်၊

ဒီအလင်း ရောင်စဉ်ကို ဆန်းစစ်နိုင်ပြီး

You know, at the edges of our vision, is this heat, this fire,

ဒီမိုက်ကရိုဝေ့ဗ် အလင်းရောင်၊

ဒီရောင်ခြည်ကို မြင်ရတယ်၊

and we know that it's heat,

ဒါက ပူနေလို့ တစ်ခုခုက တောက်ပနေတဲ့အခါ၊

we can analyze the spectrum of the light

ရတဲ့ အလင်းမျိုးပါ။

ဒီတော့ ကျွန်မတို့ ကြည့်လေရာတိုင်းမှာ ဒါကို မြင်နိုင်တယ်၊

and we can see that this microwave light,

this radiation,

လုံလောက်တဲ့ အဝေးကို ကြည့်ရင်၊  မီးလောင်နေဆဲ

is the kind of light you get when something is just glowing

စကြဝဠာကို မြင်နေရတဲ့ အချိန်အထိ ပြန်ကြည့်နေတာပါ။

because it's hot.

And so we can see that every direction we look,

ဒီတော့ ဒါက Big Bang ပါ။

if we look far enough away, we’re looking so far back in time

အတိအကျ ဖြစ်ပျက်ခဲ့တာပါ၊ အဲဒီအချိန်လောက်မှာ

that we're seeing a universe that is still on fire.

ဒီမီးကို စတင်ခဲ့ပုံပါ၊

ဒါက ကျွန်မတို့ အဖြေရှာဆဲဖြစ်တဲ့ တခြား ရှုပ်ထွေးတဲ့ ဇာတ်လမ်းတစ်ခုပါ။

So that's the Big Bang.

Exactly what happened, you know, around that time,

ဒီတော့ မီးလိုအပိုင်း မတိုင်ခင်၊

ဒီဖောင်းပွမှု မြန်ဆန်တဲ့ ပြန့်ကားမှု ရှိခဲ့တယ်လို့ ကျွန်မတို့ ယူဆတယ်။

how that fire got started,

that's a whole other very complicated story that we're still figuring out.

ဒါမတိုင်ခင်က၊  ထူးခြားတာတစ်ခု ရှိနိုင်တယ်၊

မရှိနိုင်ဘူး၊ ကျွန်မတို့ မသိဘူး။

So we think that, you know,

before the fiery part there was this inflation, this rapid expansion.

ဘာက ဒီမြန်ဆန်တဲ့ ပြန့်ကားမှုကို စတင်ခဲ့တာ ကျွန်မတို့ မသိဘူး။

ဒါပေမဲ့ စကြဝဠာရဲ့ ပထမနှစ်ပေါင်း ၃၈၀,၀၀၀ အတွင်းမှာတော့၊ အာကာသအားလုံးက

Before that, maybe there was a singularity,

maybe not, we don't know.

We don't know what started that rapid expansion.

ဒီမီးနဲ့ ပြည့်နေတာမျိုးလို့တော့

ကျွန်မတို့ သိတယ်။

But we do know that for the first 380,000 years of the cosmos,

ဒါကို ကျွန်မတို့ မြင်နိုင်လို့ သိတာပါ။

it was this sort of,

LJO: အံ့ဩစရာပါ။

ကောင်းပြီ၊ စကြဝဠာ ဘယ်လို အတိအကျ အဆုံးသတ်နိုင်လဲဆိုတဲ့

all of space was filled with this fire.

အသေးစိတ်တချို့ကို ဆွေးနွေးရအောင်။

And we know that because we can see it.

ရှင်ကိုယ်တိုင် တခြား စကြဝဠာဗေဒပညာရှင်တွေနဲ့ ဆွေးနွေးခဲ့ပြီး

LJO: It's amazing.

Well, let's get into some of the juicy specifics

ဒီအပေါ်မှာ မတူတဲ့ သီအိုရီတွေ အများကြီးရှိတာ သိတယ်။

of how exactly the universe might end.

ဘယ်က စသင့်တယ်လို့  ရှင် ထင်သလဲ။

I know that you've talked to many other cosmologists yourself

တင်ဆက်သူ အကြိုက်ပေါ့။

ဘာတွေ ဖြစ်လာနိုင်လောက်လဲ။

KM: ကောင်းပြီ၊ ဒီတစ်ခုပါ၊ ကျွန်မတို့ သိသလောက်၊ စကြဝဠာဗေဒမှာ

and there are a lot of different theories on this.

Where do you think we should begin?

ကျွန်မတို့ အများဆုံး ပြောဆိုနိုင်တဲ့ အရာကတော့ အပူ သေဆုံးမှုပါပဲ။

Dealer's choice.

What's in store for us?

KM: Well, so the one that is, as far as we know, the most likely,

ဒီတော့ ဒါက ကျွန်မရဲ့ TED Talk မှာ ဆွေးနွေးခဲ့တာပါ။

ဒီအယူအဆကတော့ စကြဝဠာဟာ လောလောဆယ် ပြန့်ကားနေတယ်ဆိုတာပါ။

the one that we talk about the most in cosmology, is the heat death.

ဂလက်ဆီတွေက တစ်ခုကနေ တစ်ခု  ပိုဝေးကွာနေတယ်။

So this is what I discussed in my TED Talk,

ပြန့်ကားမှုကို ကျွန်မတို့ တိုင်းတာတဲ့အခါ

and the idea there is that, you know, the universe is currently expanding.

လုံးဝ နှေးမနေဘဲ၊ တကယ်တော့

Galaxies are getting farther and farther apart from each other.

အရှိန်မြှင့်လာနေတယ်။

ဒါက ဘောလုံးတစ်လုံးကို လေထဲ ပစ်လိုက်သလိုပါ၊

When we measured the expansion,

it turned out that it was not slowing down at all,

ခဏလေး နှေးသွားပြီး အာကာသထဲကို ထိုးတက်သွားတယ်။

it was actually speeding up.

ဒါက အလားတူ ရူပဗေပါ၊

And that was like if you throw a ball up into the air,

ဘာကြောင့် ဒီလိုဖြစ်သင့်တာကို ကျွန်မတို့ မသိခဲ့ဘူး။

it slows down for a little while and then just shoots off into space.

ဒီတော့ ဘာကြောင့် ဒီလိုဖြစ်နေတာ ကျွန်မတို့ မသိသေးဘူး။

“အမှောင် စွမ်းအင်” လို့ခေါ်တဲ့ တစ်ခုခုကြောင့်လို့ မှတ်ယူတယ်။

It’s very similar physics,

and we didn't have any idea why that should happen.

အမှောင် စွမ်းအင်က ဘာဆိုတာ မသိဘူး။

ဒါက စကြဝဠာကို ပိုမြန်မြန် ပြန့်ကားစေတဲ့ အရာတွေကို

So we still don't know why that's happening.

We attribute it to something we call “dark energy.”

ခွဲထုတ်နေပုံရတဲ့ အရာတစ်ခုပါ။

ဒီအရာကြောင့်ပဲ၊ ကျွန်မတို့ဟာ အရာရာတိုင်းနဲ့အတူ

We don't know what dark energy is.

It's just something that seems to be pushing things apart,

အဆုံးသတ်သွားမယ့်ပုံပါ။ တကယ်တော့၊

making the universe expand faster.

ဂလက်ဆီတွေအားလုံးက တကယ် သီးခြားဖြစ်နေတယ်၊

And because of that, it looks like we will end up

ကြယ်တွေ ပျောက်ကွယ်သွားမယ်။

စကြာဝဠာဟာ အလွန် မှောင်မည်း၊ အလွန် အေးစက်လာမယ်။

with everything, really --

အခြေခံအနေနဲ့ ဒီ ဗလာကျင်း၊ အေးစက်၊ မှောင်မည်း၊ အထီးကျန်တဲ့ စကြဝဠာနဲ့အတူ

you know, all the galaxies really isolated,

the stars will die away.

ကျွန်မတို့ အဆုံးသတ်သွားမယ်။

The universe will get very dark, very cold.

ဒါကို အပူ သေဆုံးမှုလို့ ခေါ်ပါတယ်။

အပူ သေဆုံးမှုလို့ ခေါ်ရတဲ့

And you know, we'll end up with this basically empty,

အကြောင်းရင်းက

cold, dark, lonely universe.

ဖန်ဆင်းခြင်းရဲ့  ကန္တာရ အပူထဲမှာ အရာရာတွေ ယိုယွင်းပျက်စီးနေသလိုမျိုးပါ။

And that's called the heat death.

The reason it's called the heat death

ဒီတော့  အပြည့်အဝ ထိရောက်တဲ့ စက်တစ်လုံး မရှိနိုင်သလိုပဲ၊

is because, like ...

Everything's decaying into, like, the waste heat of creation.

ဒါက ပွတ်အားကနေ စွမ်းအင် နည်းနည်း အမြဲ ဆုံးရှုံးသွားမှာပါ။

So, you know, just as you can't have a machine that's perfectly efficient,

ဒါက ယေဘုယျအနေနဲ့ ရူပဗေဒဆိုင်ရာ ဂုဏ်သတ္တိတစ်ခုဖြစ်ပြီး

သာမိုဒိုင်နမစ်ရဲ့ ဒုတိယ ဥပဒေသလို့ ခေါ်ပါတယ်။

it'll always lose a little bit of energy through friction.

အရာရာတိုင်းက အစီအစဉ်မကျမှုထဲမှာ ယိုယွင်းပျက်စီးတာမျိုးဖြစ်ပြီး  

That's a property of physics in general,

ဒါကို ရူပဗေဒ ရှုထောင့်တစ်ခုအရ အပူလို့ ခေါ်တယ်။

it's called the second law of thermodynamics.

Everything sort of decays into entropy, into disorder,

ဒီတော့ အပူ သေဆုံးမှုက စကြဝဠာရဲ့ ကန္တာရ အပူကလွဲလို့ ဘာမှ မကျန်တော့တဲ့အချိန်ပါ။

and that is called heat from a physics perspective.

ဒါက ရွေးချယ်စရာတွေအကြောင်း ပြောရတာ ဘာကြောင့် ပျော်စရာကောင်းလဲဆိုတဲ့အပိုင်းပါ။

အပူ သေဆုံးမှု ဖြစ်ပျက်လာမှာကို ကျွန်မတို့  အသေအချာ မသိလို့ပါ။

So the heat death is when nothing is left but the waste heat of the universe.

တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းအနေနဲ့ အမှောင် စွမ်းအင်က ဘာဆိုတာ မသိလို့ပါ။

Which is part of why it's fun to talk about the alternatives,

စကြဝဠာကို ပိုမြန်မြန် ပြန့်ကားစေတဲ့ ဒီအရာတွေကို ကျွန်မတို့ နားမလည်ဘူး။

because we don't know for sure that the heat death will happen.

ဖြစ်နိုင်တာက ဒါက အာကာသရဲ့ ဂုဏ်သတ္တိတစ်ခုပါ၊  

Partially because we don't know what dark energy is.

ဒီလို ပြန့်ကားမှုမျိုး ပါလာတဲ့ အာကာသဖြစ်ပြီး

We don't understand this stuff that's making the universe expand faster.

ဒါက သွားနေတဲ့ လမ်းအတိုင်း ဆက်သွားမှာပါ။

ဒါပေမဲ့၊ ကြာတာနဲ့ ပြောင်းလဲတဲ့ တစ်ခုဖြစ်နိုင်တယ်။

Maybe it's just a property of space where, you know,

space just has this sort of, expansion built in,

ဒါက လှည့်သွားပြီး အရာရာ ပြန်ပေါင်းစည်းလာမယ့်

ကြီးမားတဲ့ ပြိုကွဲမှုတစ်ခု ရလာနိုင်တယ်။

and it'll keep going the way it's going.

ဒါမှမဟုတ် ပိုအားကောင်းလာမှာပေါ့။

But maybe it's something that changes over time.

ဒီနောက်မှာ“Big Rip” လို့ခေါ်တဲ့ တစ်ခုခုနဲ့ အဆုံးသတ်သွားတယ်၊

Maybe it'll turn around and we'll get a big crunch

အဲဒီမှာ၊  အမှောင် စွမ်းအင်က ပိုအားကောင်းလာရင်၊

and everything will come back together.

Or maybe it'll become more powerful.

ဒါက ဂလက်ဆီတွေကို တစ်ခုကနေ  တစ်ခု ကွဲသွားစေရုံမက၊  

And then you end up with something called a “Big Rip,”

ဂလက်ဆီတွေအတွင်းက  အာကာသကို ပြန့်ကားစေကာ ကြယ်တွေကို ဂလက်ဆီတွေကနေ ဝေးသွားစေပြီး

where if the dark energy becomes more powerful,

it starts to not just move galaxies apart from each other,

ဂြိုဟ်တွေနဲ့ ကြယ်တွေကို ကွဲကွာစေကာ

နောက်ဆုံးမှာ စကြဝဠာတစ်ခုလုံးကို ဖျက်ဆီးပစ်လိုက်တယ်။

but actually expand the space in galaxies and move stars away from galaxies

ဒီတော့ စာအုပ်ထဲမှာ ကျွန်မ ပြောတဲ့ တခြားဖြစ်နိုင်ခြေတွေရှိပါတယ်။

and then pull apart planets and stars

ဘာလို့လဲဆိုတော့ အမှောင် စွမ်းအင်က ဘာဆိုတာ မသိဘူး၊

and eventually destroy the entire universe.

နောက်ပြီး ဒါက အနာဂတ်မှာ ဘာလုပ်မယ်ဆိုတာ အသေအချာမသိလို့ပါ။  

So those are other possibilities that I talk about in the book.

LJO: ပရိသတ်ဆီက မေးခွန်းတချို့ကို   ကျွန်မ ဖွင့်ပြချင်ပါတယ်။

Because we don't know what dark energy is,

and we don't know for sure what it'll do in the future.

အများစု မေးကြတာက၊

“စကြဝဠာမရှိဘူးဆိုရင် ဘာတွေရှိမလဲ′ ဆိုတဲ့

LJO: I want to open up to some of the questions from the audience.

မေးခွန်း  အမေးခံဖူးလား။

ဒါက “စကြဝဠာ နိဂုံးနောက်မှာ ဘာဖြစ်မလဲဆိုတဲ့ မေးခွန်းကို ဦးတည်စေတာပါ။

Vasily asks,

"Have you ever asked the question 'If there were no universe,

KM: ဒီတော့ စကြဝဠာကို ဘယ်လို သတ်မှတ်မလဲဆိုတဲ့

what would there be?'

ခဲရာခဲဆစ်မေးခွန်းတွေ ဝင်လာတယ်လို့ ထင်တယ်။

This leads to the question of what will be after the universe ends?"

ဒီတော့ စကြဝဠာကို ဖြစ်တည်နေတဲ့ အရာရာအဖြစ် သတ်မှတ်နိုင်ပြီး၊

KM: So I think that gets into tricky questions

ဒီနောက်မှာ ဒါက သိပ်မရှင်းတဲ့ မေးခွန်းဖြစ်လာတယ်။

of how do you define universe, right?

အရာရာဆိုတာထက် တခြားတစ်ခုခုဆိုတာက ဘာကို ဆိုလိုတာလဲ။

So you can define universe as being everything,

and then it becomes a less clear question.

အခြားတစ်ခုခု ရှိတယ်ဆိုရင်၊

ဒါက စကြာဝဠာရဲ့ အဓိပ္ပါယ် သတ်မှတ်ချက် အပိုင်းပါ။

What does it mean for something other than everything?

ဒါပေမဲ့၊ စကြဝဠာနဲ့ပတ်သက်တဲ့ ကျွန်မတို့ မကြာခဏ ဆွေးနွေးလေ့ရှိတဲ့ နည်းလမ်းတစ်ခုက၊

Then, you know, if there is anything else,

it's by definition part of the universe.

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာအကြောင်း ပြောတာပါ။

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာရဲ့ အပိုင်းက ကျွန်မတို့ မြင်နိုင်တဲ့ စကြဝဠာ အပိုင်းပါ၊

But one of the ways we often talk about the universe in cosmology,

Big Bang ကတည်းက၊ အလင်းက ကျွန်မတို့ဆီ ရောက်ဖို့ ကြာခဲ့ချိန်ပါ။

is we talk about the observable universe,

ဒီအကြောင်း အရင်က ကျွန်မ ပြောခဲ့တယ်။

where the observable universe is the part of the cosmos we can see,

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာရဲ့ အစွန်းက Big Bang အလင်းကို မြင်ရတဲ့ နေရာပါ။

where the light has had time to reach us since the Big Bang.

တကယ့် စကြဝဠာက

So I talked about that before.

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာ အစွန်းထက် ကျော်လွန် နေတယ်လို့ ယူဆတယ်။

The edge of the observable universe is where we see that Big Bang light.

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြာဝဠာက ရှုထောင့်တစ်ခုသက်သက်ပါ။

The actual universe,

ကမ္ဘာမြေပေါ်က မိုးကုပ်စက်ဝိုင်းမှာ ရှိနေသလိုပါ၊  

ရပ်နေတဲ့  နေရာကြောင့်၊ ဒီလောက် ဝေးဝေးကို မြင်နိုင်ပေမဲ့၊  

we think extends far beyond the edge of the observable universe.

ကမ္ဘာမြေကတော့ မိုးကုပ်စက်ဝိုင်းလွန်မှာ ဆက်သွားနေတယ်။

The observable universe is just a perspective thing.

အလားတူပဲ၊  စကြဝဠာနဲ့ဆိုရင်၊  ကျွန်မတို့ မြင်နိုင်တာ၊ လေ့လာနိုင်တာထက်

It's like a horizon when you're on Earth,

you can only see so far because of where you're standing,

အများကြီ ပိုဝေးဝေး ပြန့်ကားနေတာ အတော်လေး သေချာပါတယ်။

but the Earth keeps going beyond the horizon.

And similarly, with the universe, we're pretty sure that it extends

ဒါပေမဲ့ လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြာဝဠာကို ကျွန်မတို့ မြင်နိုင်တယ်၊

လေ့လာနိုင်တယ်၊ လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြာဝဠာအကြောင်း သိနိုင်တယ်။

much, much farther than what we can see, what we can observe.

ဒါထက် အလွန်က အရာတွေနဲ့ပတ်သက်ပြီး ဘာအချက်အလက်မှ မရနိုင်ဘူး။

ဒီတော့ ဒီတော့ ဒါက အပြိုင်စကြာဝဠာ တစ်ခုလို အရာတွေ ဖြစ်လာစေတယ်၊

But we can see the observable universe and we can study,

we can learn about the observable universe,

ဒါတွေက  ကျွန်မတို့နဲ့ အလှမ်းဝေးတဲ့ အာကာသ ဒေသတွေ ရှိနိုင်တာပါ၊

and we can't get any information about what's beyond it.

တကယ့် တခြားစကြဝဠာတစ်ခုဖြစ်ပြီး

So, you know, that brings up things like a multiverse,

အဲဒီဒေသတွေမှာ လုံးဝ ခြားနားတဲ့ သမိုင်း၊

where you can have regions of space that are so far away from us

လုံးဝ ခြားနားတဲ့ အနာဂတ်၊

that they’re effectively another universe,

ခြားနားတဲ့ ရူပဗေဒနိယာမတောင် ရှိနိုင်တယ်။

ဒီတော့ ကျွန်မတို့ရဲ့လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာက အစီအစဉ်မကျမှုထဲမှာ ယိုယွင်းပျက်စီးသွားတာ

and those regions can have a totally different history,

a totally different future,

ဒါမဟုတ် နောက်ထပ်ကြမ္မာကို ကြုံပြီးနောက် အတော်ကြာကြာ ဆက်လုပ်ဆောင်နေတဲ့

different laws of physics even.

So, there are possibilities for things that carry on

အရာတွေအတွက် ဖြစ်နိုင်ခြေတွေ ရှိပါတယ်။

long after our observable universe is decayed into entropy

အာကာသရဲ့ ပိုမြင့်မားတဲ့ အတိုင်းအတာတွေ

ရှိနိုင်တဲ့ ဖြစ်နိုင်ခြေတွေတောင် ရှိတယ်၊

or maybe meets another fate.

ဥပမာ၊ ကျွန်မတို့ မတွေးနိုင်တဲ့ ဦးတည်ရာတွေ၊

And there are even possibilities

အာကာသရဲ့ တခြားရှုထောင့်တွေကြောင့် ကျွန်မတို့နဲ့ သီးခြားဖြစ်နေတဲ့ အာကာသ၊

where there could be higher dimensions of space,

like directions that we can't conceive,

ကျွန်မတို့ စိတ်ကူးလို့မရတဲ့၊

ကျွန်မတို့ရဲ့ အာကာသ ဦးတည်ရာအားလုံးနဲ့

you know, space that's separated from us by some other dimension of space,

ထောင့်မှန်ကျနေတဲ့   အခြား ဦးတည်ရာတစ်ခုခုပါ။

some other direction that we don't, you know,

ဒါပေမဲ့၊ သင်္ချာအရတော့ နည်းလမ်းတချို့နဲ့ ယုတ္တိရှိတယ်။

perpendicular to all of our spatial directions,

ဒီတော့ ဒီလို ဖြစ်နိုင်ခြေတွေ ရှိပါတယ်။

which I can't sort of envision.

အာကာသရဲ့ သဘောသဘာဝနဲ့ အချိန်နဲ့ပတ်သက်ပြီး  

But mathematically, that makes sense in some ways.

ဒီအထဲကို စူးစမ်းတာနဲ့ပတ်သက်တဲ့

So there are those kinds of possibilities.

တကယ့် ထူးဆန်းတာတွေ ပါနိုင်တယ်။

ဒါပေမဲ့ စာအုပ်ထဲမှာတော့၊

And you know, you can get into really weird stuff

ဒါရဲ့ ကြမ္မာအရ လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာအကြောင်း တကယ်ပဲ ပြောတာပါ။

about the nature of space and time

with you if you really dig into it.

ဒါက ကျွန်မတို့ တကယ် လေ့လာနိုင်လို့ပါ။  

But in the book,

အပြိုင်စကြာဝဠာနဲ့ အာကာသရဲ့ တခြားအပိုင်းတွေရဲ့

I really just talk about our observable universe in terms of the fate of that,

ဖြစ်နိုင်ခြေတွေအကြောင်း နည်းနည်း ပြောတယ်။

ဒါပေမဲ့ ကျွန်မတို့ရဲ့ စကြဝဠာ ပျက်စီးသွားတဲ့အခါ၊ ဖြစ်ပျက်လာတာအရတော့၊  

because that's all we can really study.

I do talk a little bit about the multiverse

and the possibilities of other parts of space.

ဒါက ဘယ်လိုပျက်စီးသွားတာအပေါ် မူတည်တယ်၊

လေ့လာနိုင်တဲ့ စကြဝဠာက ပြီးသွားပြီလားဆိုပေမဲ့၊

But in terms of what happens when our universe is destroyed,

ဒါထက် ကျော်လွန်တဲ့ နောက်ထပ် အာကာတွေ ရှိလားမသိဘူး။

I mean, it depends on how it's destroyed,

ဒါတွေအားလုံးဟာ လောလောဆယ် ထင်မြင်ချက် နယ်ပယ်ပါ။

whether there’s, you know, the observable universe is over

LJO: ဒီတော့ အကြောင်းအရာ နည်းနည်း ပြောင်းချင်တာက၊

but there's more space beyond it or not.

မကြာခင်က ရှင် ရေးခဲ့တဲ့ ဆောင်းပါးတစ်ပုဒ်က အချိန်နဲ့ နေရာဟာ

And that's all the realm of speculation at the moment.

တကယ် မဖြစ်နိုင်ပုံ၊ စကြဝဠာအတွက်

LJO: So I want to switch gears a little bit,

ပိုနက်ရှိုင်းပြီး ယျေဘုယျဆန်တဲ့

because one of the articles that you wrote fairly recently

သင်္ချာဆိုင်ရာ အမှန်တရား ရှိနိုင်ပုံနဲ့ အချိန်နဲ့ အာကာသက

talked about how time and space might not be real,

ကျွန်မတို့ သိမြင်တာ ဖြစ်လောက်တာ အကြောင်းအတော်လေး ပြောပြခဲ့လို့ပါ၊

and how there might be a deeper,

ဒါအကြောင်း ပိုပြောပြနိုင်မလား။

more abstract mathematical reality to the universe,

ဒါက ဘယ်လိုဖြစ်နိုင်တာလဲ။

နောက်ပြန်ဆွဲနေတဲ့ စိတ်အကြောင်း ပြောပြပါ။

and that time and space might just be what we perceive.

KM: ဟုတ်တာပေါ့၊ ဒါက တော်တော် လွတ်သွားတာပေါ့။

Can you tell us more about this?

ဒီတော့ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်အနည်းငယ်တုန်းက လူတစ်ယောက်က

How is this possible?

Talk about your mind doing backflips.

KM: Yeah, yeah, this is really wild.

ပြောတာကို ပထမဆုံး ကြားခဲ့ရတာက၊

So I first heard about this a couple of years ago

အခြားအမှုန်တွေနဲ့ အပြန်အလှန် ဆက်သွယ်နေတဲ့ အမှုန်တွေကို  တွက်ချက်ရင်၊

where somebody was talking about how,

 ဥပမာ ပရိုတွန်တွေကို အချင်းချင်း ဆောင့်ပြီး ထွက်လာတဲ့

if you do calculations of particles interacting with other particles,

အမှုန်တွေ ဖြစ်ပျက်နေတာ တိုင်းတာတဲ့

အမှုန် ဝင်ဆောင့်မှု စမ်းသပ်မှုတွေနဲ့ သက်ဆိုင်တာမျိုးပေါ့၊

like the kind of stuff relevant to particle collider experiments

where you're slamming protons into each other

သင်္ချာ ပုံစံတစ်ခုထဲ ထည့်ပြီး   တွက်ချက်မှု လုပ်နိုင်တဲ့

and measuring what happens to the particles that come out,

there are ways to do those calculations

နည်းလမ်းတွေ ရှိတယ်။

where you can kind of put them into an abstract mathematical format

 ပုံမှန်နည်းအတိုင်း တွက်ချက်မှု

လုပ်နေသလိုမျိုး တူညီတဲ့ အဖြေကို ရတယ်လို့ ယူဆတာက၊

တကယ်တော့ အာကာသကို ဖြတ်သန်းသွားနေတဲ့ အမှုန်တွေဖြစ်ပြီး  

and do the calculation.

အာကာသနဲ့ အချိန်မှာ အချင်းချင်း အပြန်အလှန် ဆက်သွယ်နေတာပါ။

And then you get the same answer

as if you do the calculation the usual way,

အာကာသ ဒါမှမဟုတ် အချိန်အကြောင်း အယူအဆတွေကို မသုံးမဘဲ၊

assuming, you know, it's actually particles moving through space

ဒီတွက်ချက်မှုတချို့ကို လုပ်ဖို့  နည်းလမ်းတွေ ရှိနေတော့

and interacting with each other in space and time.

ဒီယေဘုယျ သင်္ချာဆိုင်ရာ အာကာသမျိုးပဲရှိတယ်၊

And since there are ways to do some of these calculations

အာကာသနဲ့ အချိန်က အထောက်အကူမဖြစ်လောက်ဘဲ၊

without making use of the ideas of space or time,

ဒီဖြစ်စဉ်တွေ လုပ်ဆောင်ပုံကို နားလည်ဖို့ မလိုအပ်တာကို ဒါက ညွှန်းတာပါ။

you just have this sort of abstract mathematical space,

it sort of suggests that maybe space and time are not helping you

တကယ်တော့ အာကာသနဲ့ အချိန်က အဓိက ကိန်းရှင်တွေ မဟုတ်တဲ့နေရာမှာ၊

ပရမာဏုမြူ ချိန်ခွင်မျိုးမှာ ရူပဗေဒအရ

and not necessary for understanding how these processes work.

တွက်ချက်နိုင်တဲ့ အရာတွေ အများကြီးရှိတယ်။

And there is actually a lot that you can calculate in physics

ဒါတွေက တွက်ချက်မှုရဲ့ အပိုင်း မဟုတ်ဘူး။

ဒါကို လုပ်တဲ့အခါ  အဖြေမှန် ရတယ်။

at the sort of, subatomic scale,

where space and time are not salient variables.

ဒါက စကြဝဠာရဲ့ အလုပ်လုပ်ပုံကို

ထိန်းချုပ်တဲ့ အခြေခံကျတဲ့ အရာတွေမဟုတ်လောက်ဘူးဆိုတဲ့

They're not part of the calculation.

And you get the right answer when you do that.

ဒီအယူအဆကို  အရိပ်အမြွက်ပြတာမျိုးပါ။  

And that sort of hints at this idea

အချိန်နဲ့တိုင်းတာတဲ့ အာကာသတစ်ခုရဲ့ နောက်ခံမှာ

that maybe space and time are not the fundamental things

အရာရာ ဖြစ်ပျက်နေတယ်လို့ ယူဆစရာမလိုတာပါ။

that govern how the universe works,

ဒီနယ်ပယ်တွေမှာ အလုပ်လုပ်နေတဲ့ သီအိုရီဆိုင်ရာ ရူပဗေဒပညာရှင်တွေနဲ့

that you don't have to assume that, you know,

everything happens in a background of a space measured by time.

စကားပြောပြီး ဒီတွက်ချက်မှုတွေ၊ ဒီညီမျှခြင်းတွေကို လုပ်နေရင်၊

“ဟုတ်တယ်၊ အချိန်က အခြေခံမဟုတ်ဘူးဆိုတာ

If you talk to the theoretical physicists who are working in these areas

ငါတို့ သိနေတာ

နှစ်ပေါင်းများစွာရှိပြီ”လို့ ဆိုတာမျိုးတွေ ပြောကြမှာပါ။  

and are actually doing these calculations, doing these equations,

“ဘာဆိုတာ စောင့်ကြည့်” ဆိုတာမျိုးပေါ့။

they will say things like,

LJO: ဒီမှတ်စုကို ကျွန်မ လွတ်သွားတယ်။

"Oh yeah, we've known for years

that space and time are not fundamental."

KM: ဟုတ်တာပေါ့၊ လုံးဝပါ။

And you're like, "Wait, what?"

အဲဒီထဲကို စူးစမ်းပြီး သူတို့ ပြောတာက

“ဒါတွေက ပေါ်ထွန်းစဖြစ်လောက်တယ်”တဲ့။

LJO: I missed that memo.

ဒါတွေက တကယ်လိုမျိုး ဖြစ်နိုင်တယ်။

KM: Yeah, no, totally.

အာကာသမှာ နေထိုင်သလို အချိန်ကို တွေ့ကြုံခံစားရတယ်။

And you dig down into it and they say,

ဒါပေမဲ့ စကြဝဠာရဲ့ တကယ့် ဖွဲ့တည်မှုမျိုးက အာကာသနဲ့ အချိန်ကို

"Well, you know, maybe they're emergent."

Maybe it's like, you know, they're sort of real.

ကောင်းကောင်း ပုံစံမထုတ်တဲ့ တခြား သင်္ချာဆိုင်ရာ

Like, we live in space, we experience time.

But the actual, sort of, fabric of the universe

အာကာသတစ်ခုပါ။

ဒါက တူညီတဲ့ အရာမဟုတ်ဘူး၊ တူညီတဲ့ စည်းမျဉ်းမျိုးတွေကို မလိုက်နာဘူး။

is some other mathematical space that just doesn't map well

ဒါပေမဲ့၊ သဘောတရားအရ၊   ကျွန်မတို့ဟာ အချိန်ကာလထဲမှာ တည်ရှိနေတဲ့

to space and time.

That's not the same kind of thing, doesn't follow the same kind of rules.

အာကာသထဲက အရာဝတ္ထုတွေဆိုတာထက်

But in some sense, you know, maybe we are mathematical,

ကျွန်မတို့ဟာ သင်္ချာသဘောဖြစ်လောက်တယ်၊ သင်္ချာရဲ့ သရုပ်သကန်တချို့ ဖြစ်လောက်တယ်။

ဒါက ပိုအခြေခံကျတဲ့ အရာပါ။

you know, some kind of instantiation of mathematics

ဒါက ကျွန်မတို့ရဲ့  အမြင်ကြောင့်၊ အတွေ့အကြုံကြောင့်၊

rather than objects in space existing in time.

အာကာသနဲ့ အချိန်ထဲက အရာဝတ္ထုတွေကို မြင်ရတယ်လို့ ထင်ကြတယ်။

And that's the more fundamental thing.

အမှန်တော့ စကြဝဠာက တကယ် ဖန်တီးထားတဲ့ အရာမဟုတ်ဘူး။

And it's just that because of our perspective, because of our experience,

we think we see objects in space and time.

LJO: ဒါကို ကျွန်မ သဘောကျတယ်။

In fact, that is not what the universe is really made of.

ရှင်က  ကဗျာဆရာမလည်း ဖြစ်နေတာပါ။

 ကျွန်မက ရှင့်ကို ခက်ခက်ခက်ခဲတွေ မမေးချင်ပေမဲ့၊ တွေးမိတာက၊

LJO: I love that.

ရှင့်ရဲ့ ကဗျာ “Disorientation ” တကယ် သဘောကျတယ်။

You know, it turns out you are also a poet.

ဒါက တကယ့်ကို လှလှပပ သရုပ်ဖော်ထားသလို ခံစားရတယ်။

I don't want to put you on the spot, but I'm wondering,

နောက်ဆုံး အပိုဒ် အနည်းငယ်ကို ဖတ်ပြချင်လားပေါ့။

I really love your poem "Disorientation,"

KM: သေချာတာပေါ့၊ ကျွန်မ ဖတ်ပြလို့ရပါတယ်။

and I feel like it states this really beautifully, actually.

ဒါက လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်အနည်းငယ်က ရေးခဲ့တဲ့ ကဗျာတစ်ပုဒ်ပါ၊

I was wondering if you'd be willing to read the last few stanzas?

တကယ်တော့ တွစ်တာ အစဉ်တစ်ခုအဖြစ် ရေးခဲ့တာပါ။

KM: Sure, yeah, I can do that.

ဒါက ပျော်စရာကောင်းမယ်လို့ ထင်ခဲ့လို့ပါ။

ဒီတော့ အပိုဒ်တိုင်းက တွစ်တစ်ခုပါ။

Yes, this was a poem I wrote a few years ago,

ဒါပေမဲ့ စကြဝဠာနဲ့ပတ်သက်ပြီး ကျွန်မ ယူဆပုံကို အချုပ်ဖော်ပြတာမျိုးပေါ့။

and I wrote it as a Twitter thread actually,

just because I thought it would be kind of fun.

ဒီတော့ ဟုတ်တယ်၊ ဒါက နောက်ဆုံး အပိုင်းပါ။

So each stanza is a tweet.

 စကြဝဠာဟာ ကျယ်ပြော၊ကျပန်း၊ စာနာမှုကင်းတဲ့ နေရာဆိုတာ ရှင်တို့ကို ယုံကြည်စေချင်တယ်၊

But it sort of encapsulates how I think about the universe.

ဒီအတွင်းမှာ ကျွန်မတို့ရဲ့ မျိူးစိတ်တွေ၊ ကျွန်မတို့ ကမ္ဘာကြီးက လုံးဝ မဖြစ်စလောက်ပါ။

So, yeah, this is the last bit.

I want you to believe that the universe is a vast, random, uncaring place

တစ်ခုတည်းသော တုံ့ပြန်မှုက

တတ်နိုင်တုန်းမှာ ကိုယ်ပိုင် အလှနဲ့

in which our species, our world, has absolutely no significance

အဓိပ္ပာယ်ကို ဖန်တီးပြီး   အပြင်မှာ ဘာတွေရှိလဲဆိုတာ

တွေးတောစေချင်တာလို့ ရှင်တို့ကို ယုံကြည်စေချင်တယ်။

And I want you to believe

အိပ်မက်တွေက  အဆုံးမဲ့ ကျယ်ပြောမှုရဲ့  တစ်နံတစ်လျားကို

that the only response is to make our own beauty

and meaning and to share it while we can

ဖြတ်ကာ ရောင်ခြည်လှိုင်းတွေ ဖြစ်လာလောက်တယ်။

I want to make you wonder what is out there.

ရရှိထားတဲ့အချိန်နဲ့  ခမ်းနားမှုတွေက

ကျွန်မတို့ဆီ  ဘယ်တော့မှ မရောက် ရှိနိုင်လောက်ဘူး၊

What dreams may come in waves of radiation

across the breadth of an endless expanse.

ရှင်တို့ကို နားလည်စေချင်တာက

What we may know, given time,

ရှင်တို့ဟာ စကြဝဠာထဲမှာ ရှိနေတာ၊

and what splendors may never, ever reach us

ရှင်တို့ဟာ စကြဝဠာနဲ့ပတ်သက်နေတာ၊

ရှင်တို့ဟာ ကြယ်မှုန်ကနေ မွေးဖွားလာပြီး

I want to make it mean something to you.

ကြယ်မှုန်တွေဆီ ပြန်လာမယ်ဆိုတာပါ။

ရှင်တို့ဟာ စကြဝဠာကိုယ်၌ရဲ့   အံ့သြဖွယ်ထဲက နည်းလမ်းတစ်ခုပါ။

That you are in the cosmos.

That you are of the cosmos.

That you were born from stardust

and to stardust you will return.

LJO: ဒါကို  သဘောကျတယ်။

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်၊ Katie ။

That you are a way for the universe to be in awe of itself.

ဒီလို အတွေးနယ်ချဲ့ပြီး စိတ်ဝင်စားစရာ စကားဝိုင်းအတွက် ကျေးဇူးပါ။

တကယ့်ကို နှစ်သက်စရာပါပဲ။

LJO: I love that.

Thank you so much, Katie.

Thank you for such a thoughtful and engaging conversation.

It's really been such a pleasure.