How North America got its shape - Peter J. Haproff

Làm thế nào Bắc Mỹ có được hình dạng như bây giờ - Peter J. Haproff

Translator: Linh Lê Reviewer: Lam Hoang Quan

The geography of our planet is in flux.

Địa lý hành tinh của chúng ta biến đổi liên tục.

Each continent has ricocheted around the globe on one or more tectonic plates,

Mỗi lục địa đã trôi dạt liên tục và va chạm một hoặc nhiều mảng kiến tạo khác,

changing quite dramatically with time.

biến đổi khá nhanh chóng theo thời gian.

Today, we'll focus on North America

Hôm nay, chúng ta sẽ tập trung vào Bắc Mỹ

and how its familiar landscape and features

và cách mà quang cảnh và các đặc trưng quen thuộc

emerged over hundreds of millions of years.

xuất hiện trong hàng trăm triệu năm qua.

Our story begins about 750 million years ago.

Câu chuyện của chúng tôi bắt đầu vào khoảng 750 triệu năm trước.

As the super continent Rodinia becomes unstable,

Khi siêu lục địa Rodinia trở nên không ổn định,

it rifts along what's now the west coast of North America

nó nứt dọc theo phía mà nay là bờ biển phía tây Bắc Mỹ

to create the Panthalassa Ocean.

và tạo ra đại dương Panthalassa.

You're seeing an ancestral continent called Laurentia,

Bạn đang nhìn thấy 1 lục địa tổ tiên gọi là Laurentia,

which grows over the next few hundred million years

được hình thành trong hơn vài trăm triệu năm sau

as island chains collide with it and add land mass.

khi mà các chuỗi đảo va chạm với nó và tạo ra 1 vùng đất rộng lớn.

We're now at 400 million years ago.

Chúng ta hiện đang ở thời điểm 400 triệu năm trước.

Off today's east coast, the massive African plate inches westward,

Xa bờ phía đông ngày nay, mảng kiến tạo Châu Phi to lớn dần dịch về phía tây,

closing the ancient Iapetus Ocean.

che lấp đại dương cổ Iapetus.

It finally collides with Laurentia at 250 million years

Cuối cùng nó va vào Laurentia vào khoảng 250 triệu năm

to form another supercontinent Pangea.

để hình thành 1 siêu lục địa khác là Pangea.

The immense pressure causes faulting and folding,

Áp suất lan rộng tạo ra những vết nứt và nếp gấp,

stacking up rock to form the Appalachian Mountains.

chồng các tảng đá lên nhau tạo thành dãy núi Appalachian.

Let's fast forward a bit.

Hãy tiến nhanh hơn 1 chút.

About 100 million years later, Pangea breaks apart,

Khoảng 100 triệu năm sau, Pangea gãy đôi,

opening the Southern Atlantic Ocean

mở ra vùng phía nam Đại Tây Dương

between the new North American Plate and the African Plate.

giữa mảng kiến tạo mới Bắc Mỹ và mảng kiến tạo Châu Phi.

We forge ahead,

Chúng ta đi tiếp,

and now the eastward-moving Farallon Plate

và giờ là mảng kiến tạo đang trôi về phía đông - Farallon

converges with the present-day west coast.

hội tụ với bờ biển phía tây ngày nay.

The Farallon Plate's greater density makes it sink beneath North America.

Vận mệnh lớn lao hơn của mảng Farallon khiến nó chìm dưới đáy Bắc Mỹ.

This is called subduction,

Đây được gọi là sự hút chìm,

and it diffuses water into the magma-filled mantle.

và nó làm tràn nước vào lớp vỏ đầy nham thạch

That lowers the magma's melting point

Điều đó khiến macma tan chảy dễ dàng hơn

and makes it rise into the overlying North American plate.

và làm nó tràn lên mảng kiến tạo Bắc Mỹ nằm phía trên.

From a subterranean chamber, the magma travels upwards

Từ một tầng ngầm, macma đã nổi lên trên

and erupts along a chain of volcanos.

và theo đó là 1 chuỗi núi lửa phun trào.

Magma still deep underground slowly cools,

Dung nham vẫn nằm sâu dưới lòng đất thì nguội dần,

crystallizing to form solid rock,

kết tinh thành đá cứng,

including the granite now found in Yosemite National Park

bao gồm đá granite mà giờ được tìm thấy ở công viên quốc gia Yosemite

and the Sierra Nevada Mountains.

và ở dãy núi Sierra Nevada.

We'll come back to that later.

Chúng ta sẽ quay lại đó sau.

Now, it's 85 million years ago.

Giờ, là 85 triệu năm trước.

The Farallon Plate becomes less steep,

Mảng kiến tạo Farallon trở nên thoải hơn,

causing volcanism to stretch eastward and eventually cease.

khiến cho núi lửa trải dài về phía đông và cuối cùng ngừng lại.

As the Farallon Plate subducts,

Khi mảng Farallon chìm xuống,

it compresses North America,

nó ép lên vùng Bắc Mỹ,

thrusting up mountain ranges like the Rockies,

đẩy các rặng núi như núi dãy Rockies lên,

which extend over 3,000 miles.

trải rộng ra hơn 3000 dặm.

Soon after, the Eurasian Plate rifts from North America,

Không lâu sau đó, mảng kiến tạo Á - Âu tách khỏi Bắc Mỹ,

opening the North Atlantic Ocean.

mở ra Bắc Đại Tây Dương.

We'll fast forward again.

Chúng ta sẽ lại tiến nhanh 1 chút.

The Colorado Plateau now uplifts,

Cao nguyên Colorado giờ được nâng lên,

likely due to a combination of upward mantle flow

dường như là do sự kết hợp của dòng chảy hướng lên của lớp vỏ

and a thickened North American Plate.

và 1 mảng Bắc Mỹ dày.

In future millennia, the Colorado River will eventually sculpt the plateau

Hàng ngàn năm sau đó, sông Colorado cũng sẽ khoét sâu vào cao nguyên này

into the epic Grand Canyon.

tạo nên hẻm núi Grand Cayon huyền thoại

30 million years ago, the majority of the Farallon Plate sinks into the mantle,

30 triệu năm trước, phần lớn mảng Farallon chìm dưới phần vỏ,

leaving behind only small corners still subducting.

chỉ để lại những góc nhỏ vẫn đang chìm dần

The Pacific and North American plates converge

Mảng Thái Bình Dương và mảng Bắc Mỹ cùng hội tụ

and a new boundary called the San Andreas Fault forms.

và hình thành 1 ranh giới mới gọi là đứt gãy San Andreas.

Here, North America moves to the south,

Tại đây, Bắc Mỹ di chuyển về phía nam,

sliding against the Pacific Plate, which shifts to the north.

trượt ngược lại mảng Thái Bình Dương di dời về phía bắc.

This plate boundary still exists today,

Ranh giới mảng kiến tạo này vẫn tồn tại đến ngày nay,

and moves about 30 millimeters per year

và dịch chuyển khoảng 30 mm mỗi năm

capable of causing devastating earthquakes.

có khả năng gây ra những trận động đất khủng khiếp.

The San Andreas also pulls apart western North America

San Andrea cũng kéo phía tây Bắc Mỹ ra

across a wide rift zone.

qua 1 khu vực nứt gãy rộng lớn.

This extensional region is called the Basin and Range Province,

Miền mở rộng này được gọi là Xứ Lòng Chảo và Rặng Núi,

and through uplift and erosion,

và thông qua nâng địa hình và xói mòn,

is responsible for exposing the once deep granite of Yosemite and the Sierra Nevada.

đã góp phần làm lộ ra đá granite ẩn dưới công viên Yosemite và dãy Sierra Nevada,

Another 15 million years off the clock,

15 triệu năm nữa trôi qua,

and magma from the mantle burns a giant hole into western North America,

và macma từ lớp vỏ ăn mòn tạo ra 1 cái hố khổng lồ ở phía tây Bắc Mỹ,

periodically erupting onto the surface.

phun trào lên mặt đất theo chu kì.

Today, this hotspot feeds an active supervolcano

Ngày nay, chảo lửa này tạo ra 1 siêu núi lửa vẫn đang hoạt động

beneath Yellowstone National Park.

bên dưới công viên quốc gia Yellowstone.

It hasn't erupted in the last 174,000 years,

Nó đã không phun trào trong 174,000 năm vừa qua,

but if it did,

nhưng nếu hoạt động,

its sheer force could blanket most of the continent with ash

sức mạnh kinh hoàng của nó có thể reo rắc tro tàn lên hầu hết lục địa

that would blacken the skies and threaten humanity.

nhuộm đen bầu trời và đe dọa sự sống nhân loại.

The Yellowstone supervolcano is just one reminder

Siêu núi lửa Yellowstone chỉ là 1 ví dụ

that the Earth continues to seethe below our feet.

nhắc nhở rằng trái đất vẫn luôn tiếp tục sục sôi bên dưới chân chúng ta.

Its mobile plates put the planet in a state of constant flux.

Các mảng kiến tạo di động khiến hành tinh luôn trong trạng thái dao động.

In another few hundred million years,

Trong vài trăm triệu năm tới,

who knows how the landscape of North America will have changed.

ai mà biết được quang cảnh của Bắc Mỹ sẽ thay đổi như nào.

As the continent slowly morphs into something unfamiliar,

Bởi lục địa này vẫn đang chầm chậm thay đổi thành những thứ mới mẻ,

only geological time will tell.

chỉ có thời gian địa chất mới có thể trả lời được.