How North America got its shape - Peter J. Haproff

Skąd wziął się kształt Ameryki Północnej - Peter J. Haproff

Tłumaczenie: Małgorzata Jędrocha Korekta: Marta Konieczna

The geography of our planet is in flux.

Geografia naszej planety ciągle się zmienia.

Each continent has ricocheted around the globe on one or more tectonic plates,

Kontynenty podróżują na jednej lub wielu płytach tektonicznych,

changing quite dramatically with time.

zmieniając się diametralnie na przestrzeni wieków.

Today, we'll focus on North America

Skupimy się na Ameryce Północnej

and how its familiar landscape and features

i na tym, jak dobrze nam znany krajobraz,

emerged over hundreds of millions of years.

zmieniał się na przestrzeni setek milionów lat.

Our story begins about 750 million years ago.

Nasza historia zaczyna się około 750 milionów lat temu.

As the super continent Rodinia becomes unstable,

Jeden z superkontynentów, Rodinia, traci stabilność

it rifts along what's now the west coast of North America

i pęka wzdłuż linii, zwanej dziś Zachodnim Wybrzeżem Ameryki.

to create the Panthalassa Ocean.

W wyniku tego rozłamu powstaje ocean Panthalassa.

You're seeing an ancestral continent called Laurentia,

Widzimy prastary kontynent Laurentię,

which grows over the next few hundred million years

który rozrasta się przez następne kilkaset milionów lat

as island chains collide with it and add land mass.

o ląd powstały w wyniku zderzenia z łańcuchami wysp.

We're now at 400 million years ago.

Jesteśmy w czasie 400 milionów lat temu.

Wzdłuż dzisiejszego Wschodniego Wybrzeża

Off today's east coast, the massive African plate inches westward,

przemieszcza się na zachód potężna Płyta afrykańska,

zamykając prehistoryczny ocean Japetus.

closing the ancient Iapetus Ocean.

It finally collides with Laurentia at 250 million years

Wreszcie, 250 milionów lat temu zderza się z Laurentią.

to form another supercontinent Pangea.

Powstaje kolejny superkontynent, Pangea.

The immense pressure causes faulting and folding,

Ogromne ciśnienie tworzy uskoki i fałdy,

stacking up rock to form the Appalachian Mountains.

które wypiętrzając skały, formują Appalachy.

Let's fast forward a bit.

Przyśpieszmy trochę.

About 100 million years later, Pangea breaks apart,

Około 100 milionów lat później Pangea rozpada się,

opening the Southern Atlantic Ocean

tworząc południowy Atlantyk

between the new North American Plate and the African Plate.

pomiędzy nowopowstałą Płytą północnoamerykańską a afrykańską.

We forge ahead,

Idźmy dalej,

and now the eastward-moving Farallon Plate

do czasu, gdy Płyta Farallon podążająca na wschód

converges with the present-day west coast.

zbiega się z dzisiejszym Zachodnim Wybrzeżem.

The Farallon Plate's greater density makes it sink beneath North America.

Z powodu większej gęstości zanurza się pod Amerykę Północną.

This is called subduction,

To zjawisko subdukcji,

and it diffuses water into the magma-filled mantle.

płaszcz ziemi wypełniony magmą jest zalewany wodą.

That lowers the magma's melting point

W efekcie obniża się temperatura topnienia magmy,

and makes it rise into the overlying North American plate.

która wypływa na powierzchnię Płyty północnoamerykańskiej.

From a subterranean chamber, the magma travels upwards

Wypływając z podziemnej komory, magma porusza się w górę

and erupts along a chain of volcanos.

i formuje łańcuch wybuchających wulkanów.

Magma still deep underground slowly cools,

Ta pozostała głęboko w ziemi powoli stygnie,

crystallizing to form solid rock,

krystalizując się w litą skałę,

including the granite now found in Yosemite National Park

taką jak granit występujący w Parku Narodowym Yosemite

and the Sierra Nevada Mountains.

i w górach Sierra Nevada.

We'll come back to that later.

Ale do tego jeszcze wrócimy.

Now, it's 85 million years ago.

Jest 85 milionów lat temu.

The Farallon Plate becomes less steep,

Płyta Farallon staje się mniej stroma,

causing volcanism to stretch eastward and eventually cease.

wulkany przesuwają się na wschód i powoli zanikają.

As the Farallon Plate subducts,

Zanurzająca się Płyta Farallon

it compresses North America,

uciska Amerykę Północną,

thrusting up mountain ranges like the Rockies,

wypychając łańcuchy górskie, takie jak Góry Skaliste,

which extend over 3,000 miles.

które rozciągają się prawie na 5000 km.

Soon after, the Eurasian Plate rifts from North America,

Wkrótce potem od Ameryki Północnej odrywa się Płyta Euroazjatycka,

opening the North Atlantic Ocean.

tworząc północny Atlantyk.

We'll fast forward again.

Przyśpieszmy znów trochę

The Colorado Plateau now uplifts,

do czasu, gdy powstaje Wyżyna Kolorado,

likely due to a combination of upward mantle flow

prawdopodobnie w wyniku wypiętrzania się skorupy ziemskiej

and a thickened North American Plate.

i równoczesnym zagęszczeniu Płyty północnoamerykańskiej.

In future millennia, the Colorado River will eventually sculpt the plateau

Przez wieki rzeka Kolorado będzie rzeźbić równinę,

into the epic Grand Canyon.

tworząc wspaniały Wielki Kanion Kolorado.

30 million years ago, the majority of the Farallon Plate sinks into the mantle,

30 milionów lat temu większa część Płyty Farallon jest już pod powierzchnią.

leaving behind only small corners still subducting.

Subdukcji poddawane są jedynie niewielkie krańce płyty.

The Pacific and North American plates converge

Płyta Pacyficzna zderza się z Północną Ameryką,

and a new boundary called the San Andreas Fault forms.

tworząc nową granicę zwaną Uskokiem San Andreas.

Here, North America moves to the south,

Wzdłuż uskoku Ameryka Północna przemieszcza się na południe,

sliding against the Pacific Plate, which shifts to the north.

ocierając się o Płytę Pacyficzną, wędrującą na północ.

This plate boundary still exists today,

Ta granica istnieje do dziś,

and moves about 30 millimeters per year

i przesuwa się z prędkością 30 milimetrów rocznie,

capable of causing devastating earthquakes.

powodując katastrofalne trzęsienia ziemi.

The San Andreas also pulls apart western North America

Uskok San Andreas rozrywa także zachodnią część Ameryki Północnej

across a wide rift zone.

rozciągając szeroką strefę ryftu.

This extensional region is called the Basin and Range Province,

Ten obszar ekstensji nazywa się prowincją Basin and Range.

and through uplift and erosion,

Wypiętrzanie i erozja gleby

is responsible for exposing the once deep granite of Yosemite and the Sierra Nevada.

odpowiadają za odsłonięcie granitu w Yosemite i górach Sierra Nevada.

Another 15 million years off the clock,

Mija kolejne 15 milionów lat,

and magma from the mantle burns a giant hole into western North America,

magma wypala ogromną dziurę na zachodzie Ameryki Północnej

periodically erupting onto the surface.

i okresowo wylewa się na powierzchnię.

Today, this hotspot feeds an active supervolcano

Dziś ta plama gorąca zasila superwulkan

beneath Yellowstone National Park.

pod Parkiem Narodowym Yellowstone.

It hasn't erupted in the last 174,000 years,

Superwulkan pozostaje uśpiony od 174 tysięcy lat,

but if it did,

ale jeśli wybuchnie,

its sheer force could blanket most of the continent with ash

pokryje większość kontynentu popiołem,

that would blacken the skies and threaten humanity.

który całkowicie przysłoni niebo, zagrażając ludzkości.

The Yellowstone supervolcano is just one reminder

Superwulkan w Yellowstone jest tylko jednym z dowodów na to,

that the Earth continues to seethe below our feet.

że Ziemia nieustannie wrze pod naszymi stopami.

Its mobile plates put the planet in a state of constant flux.

Jej ruchome płyty sprawiają, że nasza planeta ciągle się zmienia.

In another few hundred million years,

Za kolejne kilkaset milionów lat

who knows how the landscape of North America will have changed.

kto wie, jak zmieni się krajobraz Ameryki Północnej.

As the continent slowly morphs into something unfamiliar,

W co powoli przekształci się kontynent,

only geological time will tell.

pokaże tylko czas geologiczny.