What on Earth is spin? - Brian Jones

Sự quay là cái quái gì trên trái đất này thế? - Brian Jones

Translator: Andrea McDonough Reviewer: Jessica Ruby

Translator: Nguyen Ngoc Reviewer: Nhu PHAM

The next time you see a news report of a hurricane

Lần tiếp theo bạn xem một thời sự nói về một cơn lốc

or a tropical storm

hay một cơn bão nhiệt đới

showing high winds battering trees and houses,

đang đập té tát những cơn gió mạnh vào cây cối và nhà của,

ask yourself, "How did the wind get going so fast?"

hãy tự hỏi chính bạn, "Làm sao mà gió lại trở nên nhanh như vậy?"

Amazingly enough, this is a motion that started

Đủ để làm bạn ngạc nhiên, đó chính là một chuyển động đã được bắt đầu

more than five billion years ago.

từ hơn năm tỷ năm về trước.

But, to understand why, we need to understand spin.

Nhưng, để hiểu tại sao, chúng ta cần hiểu về sự quay quanh trục [của Trái Đất].

In physics, we talk about two types of motion.

Trong vật lý, chúng ta nói nhiều về hai loại chuyển động.

The first is straight-line motion.

Đầu tiên là chuyển động trên một đường thẳng.

You push on something, and it moves forward.

Bạn đẩy một vật và nó chuyển động về phía trước.

The second type, spin, involves an object rotating,

Loại thứ hai, là chuyển động quay quanh trục, bao gồm một vật quay

or turning on its axis in place.

xung quanh trục quay của nó.

An object in straight-line motion will move forever

Một vật trong chuyển động thẳng sẽ di chuyển vĩnh cửu

unless something,

trừ phi có một số thứ,

like the friction of the ground beneath it,

như là lực ma sát của mặt đất bên dưới chúng

causes it to slow down and stop.

làm giảm tốc độ của nó và cuối cùng làm nó dừng lại.

The same thing happens when you get something spinning.

Một điều tương tự xảy ra khi bạn làm quay thứ gì đó.

It will keep on spinning until something stops it.

Nó sẽ tiếp tục quay cho tới khi nào một cái gì đó dừng nó lại.

But the spin can speed up.

Nhưng chuyển động quay này có thể được tăng tốc.

If an ice skater is gliding across the ice

Nếu một người đang lướt đi trên mặt băng

in straight-line motion and she pulls her arms in,

trên một đường chuyển động thẳng và cô thu tay mình lại

she keeps on gliding at the same speed.

cô ấy sẽ tiếp tục trượt đi với cùng vận tốc.

But if she is spinning on the ice

Nhưng nếu cô ấy đang quay tròn trên mặt băng

and she pulls her arms in,

và cố ấy thu tay lại

you know what happens next.

bạn biết điều gì sẽ xuất hiện tiếp đó.

She spins faster.

Cố ấy sẽ quay nhanh hơn.

This is called the conservation of angular momentum.

Điều này được gọi là "sự bảo toàn momem góc."

Mathematically, angular momentum is a product of two numbers,

Bằng toán học, mô mem góc là tích của hai số,

one that gives the spin rate

số thứ nhất cho biết tốc độ quay,

and one that gives the distance of the mass from the axis.

và số thứ hai cho biết khoảng cách của khối tâm đến trục quay.

If something is freely spinning,

Nếu một vật đang quay tự do,

as one number gets bigger,

khi số thứ nhất trở nên lớn hơn

the other gets smaller.

thì số thứ hai sẽ nhỏ đi.

Arms closer, spin faster.

Cánh tay ép sát vào người, chuyển động quay nhanh hơn.

Arms farther, spin slower.

Khi cánh tay đưa ra xa thân người, chuyển động quay chậm lại.

Spin causes other effects, too.

Chuyển động quay cũng gây ra nhiều hiệu ứng khác nữa.

If you are riding on a spinning merry-go-round

Nếu bạn đang chơi đu quay

and you toss a ball to a friend,

và bạn tung một quả bóng cho một người bạn của bạn,

it will appear to follow a curving path.

nó nhìn có vẻ như đang đi theo dạng một đường cong.

It doesn't actually curve, though.

Mặc dù vậy, chuyển động đó không phải là một đường cong

It really goes in a straight line.

Nó thực sự là một đường thẳng.

You were the one who was following a curving path,

Bạn chính là người đang đi theo đường cong đó

but, from your point of view,

nhưng từ điểm nhìn của bạn

the ball appears to curve.

quả bóng như đang đi dưới dạng đường cong.

We call this the coriolis effect.

Chúng ta gọi cái này là " Hiệu ứng coriolis"

Oh, and you are riding on a speeding merry-go-round

Ổ, và vì vậy bạn đang đi trên đu quay

right now at this very moment.

ngay lúc này tại chính thời điểm này.

We call it the Earth.

Chúng ta gọi cái đu này là trái đất

The Earth spins on its axis once each day.

Trái đất quay quanh trục của nó một lần mỗi ngày

But why does the Earth spin?

Nhưng tại sao trái đất lại quay?

Now, that's a story that starts billions of years ago.

Bây giờ, đó là một câu chuyện đã hình thành cách đây hàng tỷ năm về trước

A cloud of dust and gas that form

Một đám mây bụi và khí đã hình thành nên

the Sun and the Earth and the planets

mặt trời và trái đất và những hành tinh khác

and you and me

và bạn và tôi

started to collapse as gravity pulled it all together.

bắt đầu bị nén lại và trọng lực kéo chúng lại với nhau

Before it started to collapse,

Trước khi nó bắt đầu sụp đổ

this cloud had a very gentle spin.

đám mây này đã từng quay rất nhẹ nhàng

And, as it collapsed,

Và, khi nó co sụp lại

like that ice skater pulling her arms in,

giống như người trượt băng kéo tay cô ấy lại sát người

the spin got faster and faster.

tốc độ quay trở nên nhanh hơn và nhanh hơn

And everything that formed out of the cloud,

Và tất cả mọi thứ được hình thành từ đám mây đó

the Sun

mặt trời

and the planets around the Sun

và các hành tinh xung quanh mặt trời

and the moons around the planets,

và các mặt trăng xung quanh các hành tinh,

all inherited this spin.

tất cả đểu thừa hưởng từ sự quay này.

And this inherited spin is what gives us night and day.

Và sự quay được kế thừa này cho ta cái gọi là đêm và ngày

And this day-night cycle is what drives our weather.

Và chu trình ngày-đêm này đem đến cho chúng ta thời tiết.

The Earth is warm on the daytime side,

Trái đất được làm ấm lên vào phía có ban ngày,

cool on the nighttime side,

lạnh đi vào phần có ban đêm,

and it's warmer at the equator than at the poles.

và ở xích đạo thì ấm hơn khi ở cực.

The differences in temperature

Chính sự khác nhau về nhiệt độ này

make differences in air pressure,

đã tạo nên sự khác biệt về áp suất khí quyển

and the differences in air pressure

và sự khác nhau về áp suất khí quyển

make air move.

làm cho không khí chuyển động.

They make the wind blow.

Chúng tạo nên gió

But, because the Earth spins,

nhưng, bởi vì trái đất quay

the moving air curves to the right

và dòng không khí chuyển động theo đường lệch sang bên phải

in the Northern Hemisphere

ở bán cầu bắc

because of the coriolis effect.

bởi vì " Hiệu ứng coriolis"

If there's a region of low pressure in the atmosphere,

Nếu đó là một vùng có áp suất thấp trong khí quyển,

air is pushed toward it,

không khí sẽ đẩy tràn qua vùng áp thấp này

like water going down a drain.

giống như nước bị dẫn xuống mương máng.

But the air curves to the right as it goes,

Nhưng không khí uốn cong sang bên phải khi chúng chuyển động

and this gives it a spin.

và điều này dẫn tới một sự quay

With the dramatic low pressure in a storm,

Với một áp suất cực thấp trong một cơn bão

the air gets pulled in tighter and tighter,

không khí bị kéo gần hơn và gần hơn

so it gets going faster and faster,

và tốc độ của nó trở nên nhanh và nhanh hơn,

and this is how we get the high winds of a hurricane.

và điều này lý giải tại sao chúng ta có những vùng gió mạnh của một cơn lốc biển.

So, when you see a spinning storm on a weather report,

Vì vậy, khi bạn nhìn thấy một cơn gió lốc trên dự báo thời tiết

think about this:

hãy nghĩ về điều này:

The spin ultimately came from the spin of the Earth,

Sự quay suy cho cùng đến từ sự tự quay của trái đất,

and the Earth's spin is a remnant,

và sự quay của trái đất là một dấu tích

a fossil relic,

một cổ vật,

of the gentle spin of the cloud of dust and gas

của một chuyển động quay nhẹ nhàng của đám mây bụi và khí

that collapsed to make the Earth

đã co sụp để tạo nên trái đất

some five billion years ago.

vài tỷ năm về trước.

You are watching something, the spin,

Bạn đang xem một vài thứ, sự quay

that is older than dirt,

nó còn lâu đời hơn bụi bẩn,

that's older than rocks,

còn lâu đời hơn những hòn đá

that's older than the Earth itself.

và còn lâu đời hơn cả chính trái đất này