A New Understanding of Human History and the Roots of Inequality | David Wengrow | TED

Translator: Diem Dinh Reviewer: Trang Do Nu Gia

In the summer of 2014,

Mùa hè năm 2014,

I was in Iraqi Kurdistan with a small team of archaeologists,

tôi ở khu vực Kurdistan thuộc Iraq với một nhóm khảo cổ nhỏ,

finishing a season of field excavations near the border town of Halabja.

để kết thúc mùa khai quật gần một thành phố biên giới tên Halabja.

Our project was looking into something which has puzzled and intrigued me

Dự án của chúng tôi là khám phá một bí ẩn đã lôi cuốn tôi

ever since I began studying archeology.

từ khi tôi bắt đầu nghiên cứu khảo cổ.

We're taught to believe that thousands of years ago,

Chúng ta thường được dạy để tin rằng vào hàng ngàn năm trước,

when our ancestors first invented agriculture

khi nền nông nghiệp của tổ tiên ta lần đầu ra đời

ở khu vực nào đó trên thế giới,

in that part of the world,

that it set in motion a chain of consequences

điều đó đã gây ra một chuỗi tác động

that would shape our modern world in a particular direction,

định hình nên thế giới hiện đại ngày nay của chúng ta theo một chiều hướng cụ thể,

on a particular course.

một tiến trình cụ thể.

By farming wheat,

Bằng cách trồng lúa mì,

our ancestors supposedly developed new attachments to the land they lived on.

tổ tiên ta nảy sinh sự gắn bó với vùng đất nơi họ sống.

Private property was invented.

Tài sản cá nhân hình thành.

And with that, the need to defend it.

Nhu cầu bảo vệ nó cũng hình thành theo.

Along with new opportunities for some people to accumulate surpluses,

Đi cùng với những cơ hội mới giúp con người tích lũy thặng dư

came new labor demands,

là sự xuất hiện của nhu cầu lao động mới,

tying most people to a hard regime of tending their crops

ràng buộc số đông con người vào một chế độ trồng trọt hà khắc

while a privileged few received freedom

trong khi một nhóm nhỏ thuộc tầng lớp đặc quyền lại được hưởng tự do

and the leisure to do other things.

và thời gian rảnh để làm việc khác.

To think, to experiment,

Để suy nghĩ, thử nghiệm,

to create the foundations of what we refer to as civilization.

để tạo nền móng cho cái ta gọi là “nền văn minh”.

Now, according to this familiar story,

Tương tự câu chuyện quen thuộc này,

what happened next is that populations boomed,

tiếp theo ta có sự bùng nổ dân số,

villages turned into towns, towns became cities,

làng mạc hóa thị trấn, thị trấn hóa thành phố.

and with the emergence of cities,

Với sự xuất hiện của thành phố,

our species was locked on a familiar trajectory of development

loài người rơi vào một quỹ đạo phát triển quen thuộc,

where spiraling populations and technological change

nơi mà sự tăng vọt của dân số và sự đổi thay của công nghệ

were bound up with the kind of dreadful inequalities

đi liền với nạn bất bình đẳng đáng sợ

that we see around us today.

mà ta hằng thấy xung quanh mình ngày nay.

Except, as anyone can tell you,

Tuy nhiên, nếu nhìn vào bằng chứng từ Trung Đông,

who's looked at the evidence from the Middle East,

almost nothing of what I've just been saying is actually true.

bạn sẽ thấy phần lớn những điều tôi vừa nói đều không đúng.

And the consequences I'm going to suggest

Và những hệ quả tôi sắp đưa ra

are quite profound.

là khá lớn.

Actually, what happened after the invention of agriculture

Thật ra, theo sau sự kiện ra đời của nền nông nghiệp

around 10,000 years ago,

xảy ra vào khoảng 10.000 năm trước

is a long period of around another 4,000 years

là một khoảng thời gian kéo dài khoảng 4.000 năm

in which villages largely remained villages.

mà làng mạc vẫn còn là làng mạc.

And actually there's very little evidence for the emergence of rigid social classes,

Còn bằng chứng về sự xuất hiện của giai cấp xã hội thì gần như không có,

which is not to say that nothing happened.

nhưng vậy không có nghĩa là đã không có gì xảy ra.

Over those 4,000 years,

Trong 4.000 năm đó,

technological change actually proceeded apace.

sự thay đổi công nghệ đã diễn ra một cách rất nhanh chóng.

Without kings,

Không có vua chúa,

without bureaucracies, without standing armies,

không có bộ máy quan liêu, không có quân đội thường trực,

these early farming populations fostered the development of mathematical knowledge,

chính số dân cư làm nông này đã thúc đẩy sự phát triển của kiến thức toán học

advanced metallurgy.

và luyện kim trình độ cao.

They learned to cultivate olives, vines and date palms.

Họ học cách trồng ô liu, nho và chà là.

They invented leavened bread, beer,

Họ phát minh ra bánh mì có men, bia

and they developed textile technologies:

và phát triển những công nghệ dệt may như:

the potter's wheel, the sail.

bàn quay gốm, buồm.

And they spread all of these innovations far and wide,

Những cải tiến này được phổ biến khắp mọi nơi,

from the shores of the eastern Mediterranean,

từ bờ đông Địa Trung Hải lên đến Biển Đen,

up to the Black Sea,

and from the Persian Gulf,

và từ Vịnh Ba Tư đến tận vùng núi Kurdistan,

all the way over to the mountains of Kurdistan,

where our excavations were taking place.

điểm khai quật của chúng tôi.

I've often referred, half jokingly, to this long period of human history

Tôi hay ví von, nửa đùa nửa thật, giai đoạn dài này của lịch sử loài người

as the era of the first global village.

là kỷ nguyên ngôi làng toàn cầu đầu tiên.

Because it's not just the technological innovations that are so remarkable,

Vì đây không chỉ là bước tiến phi thường về công nghệ,

but also the social innovations

mà còn về xã hội,

cho phép con người làm nhiều điều

which enabled people to do all these things

mà không cần hình thành những bộ máy trung tâm

without forming centers

and without raising up a class of permanent leaders over everybody else.

hay đưa ra một giai cấp lãnh đạo cố định.

Now, oddly enough,

Kỳ lạ thay,

this efflorescence of culture is not what we usually refer to

ngày nay chúng ta không xem sự phát triển văn hóa này

as civilization.

là nền văn minh.

Instead, that term is usually reserved for harshly unequal societies,

Trái lại, thuật ngữ này thường được dùng

để chỉ những xã hội bất bình đẳng khắc nghiệt

which came thousands of years later.

xuất hiện hàng ngàn năm sau đó.

Dynastic Mesopotamia. Pharaonic Egypt.

Triều đại Lưỡng Hà. Ai Cập thời Pharaon.

Imperial Rome.

Đế quốc La Mã.

Societies that were deeply stratified.

Những xã hội bị phân tầng sâu sắc.

So in short,

Tóm lại,

I've always felt that there was basically something very weird

tôi luôn cảm thấy khái niệm nền văn minh của chúng ta

about our concept of civilization,

về cơ bản là rất lạ thường,

something that leaves us lost for words, tongue tied.

khiến chúng tôi cảm thấy rất khó hiểu, không nói nên lời.

When we're confronted with thousands of years of human beings,

Để nhắc về hàng ngàn năm loài người

say, practicing agriculture, creating new technologies,

làm nông, phát minh ra công nghệ mới,

but not lording it over each other

nhưng không có bất kỳ sự cai trị

or exploiting each other to the maximum.

hay bóc lột hà khắc nào,

Why don't we have better words?

sao ta không dùng từ nào hay hơn?

Where is our lexicon for those long expanses of human history

Sao không có thuật ngữ nào để miêu tả cho những giai đoạn lịch sử dài ấy,

in which we weren't behaving that way?

khi ta chưa hành xử như kia?

Over the past ten years or more,

Trong khoảng hơn mười năm qua,

I worked closely together with the late,

tôi được làm việc chung với nhà nhân chủng học quá cố,

great anthropologist David Graeber

vĩ đại David Graeber

để đưa ra lời giải cho một số những câu hỏi như này.

to address some of these questions.

Nhưng chúng tôi giải quyết nó ở quy mô lớn hơn,

But we did it on a much larger scale

because from our perspective as an archaeologist and an anthropologist,

vì từ góc nhìn của chúng tôi với tư cách là nhà khảo cổ và nhà nhân chủng học

this clash between theory and data,

thì sự xung đột giữa lý thuyết và dữ liệu,

between the standard narrative of human history

giữa câu chuyện thường được kể về lịch sử loài người

and the evidence that we have before us today

và bằng chứng mà ta có ngày nay

is not just confined to the early Middle East.

sẽ không chỉ giới hạn ở khu vực Trung Đông thời sơ khai.

It’s everything:

Nó sẽ bao hàm mọi thứ:

out whole picture of human history that we’ve been telling for centuries,

bức tranh toàn cảnh của lịch sử loài người mà ta hằng kể trong nhiều thế kỷ qua

it’s basically wrong.

về cơ bản là sai.

I'm going to try and explain a few more of the reasons why.

Để tôi giải thích thêm vài lý do tại sao.

Let's go back to some of those core concepts,

Hãy cùng xem lại một số khái niệm trọng tâm,

the stable reference points around which we've been organizing

những cột mốc cố định mà ta dựa vào để sắp xếp

and orchestrating our understanding of world history for hundreds of years.

và sắp đặt sự hiểu biết của ta về lịch sử thế giới trong hàng trăm năm qua.

Take, for instance, that notion that for most of its history,

Lấy ví dụ như quan niệm rằng, trong phần lớn lịch sử,

the human species lived in tiny egalitarian bands of hunter gatherers,

loài người vẫn luôn sống trong những nhóm săn bắt hái lượm nhỏ và bình đẳng,

until the advent of agriculture ushered in a new age of inequality.

cho đến khi sự ra đời của nông nghiệp mở ra một kỷ nguyên bất bình đẳng mới.

Or the notion that with the arrival of cities came social classes,

Hay quan niệm rằng sự xuất hiện của thành phố sinh ra giai cấp xã hội,

sacred kings and rapacious oligarchs trampling everyone else underfoot.

vua chúa và giới tài phiệt tham lam chà đạp người khác dưới chân mình.

From our very first history lessons,

Ngay từ những bài học lịch sử đầu tiên,

we're taught to believe that our modern world,

ta đã được dạy rằng thế giới hiện đại này

with all of its advantages and amenities,

cùng mọi lợi thế và tiện nghi của nó,

modern health care, space travel,

y tế hiện đại, du hành vũ trụ,

all the things that are good and exciting,

mọi điều tốt đẹp và lý thú,

couldn't possibly exist

đều không thể tồn tại

without that original concentration of humanity

nếu không có sự hình thành ngày một lớn hơn

into larger and larger units

từ các điểm tập trung dân cư ban đầu

and the relentless buildup of inequalities that came with it.

và sự gia tăng của sự bất bình đẳng.

Inequality, we're taught to believe,

Ta được dạy rằng sự bất bình đẳng

was the necessary price of civilization.

là cái giá phải trả cho nền văn minh.

Well, if so, then what are we to make of the early Middle East?

Thế thì ta phải giải thích như thế nào về Trung Đông thời sơ khai?

Perhaps one might say there was just a very, very, very long lag time,

Có lẽ vài người cho rằng đó chỉ là một quãng thời gian bị hoãn

4,000 years,

vô cùng dài trong 4.000 năm, trước khi tất cả sự tiến bộ này diễn ra.

before all these developments took place.

Inequality was bound to happen, it was bound to set in.

Sự bất bình đẳng rồi thế nào cũng xảy ra.

It was just a matter of time.

Vấn đề là khi nào mà thôi.

And perhaps the rest of the story still works

Và có lẽ phần còn lại của câu chuyện vẫn đúng

for other parts of the world.

ở những nơi khác trên thế giới.

Well, let's think a bit about what we can actually say today

Hãy cùng xem ngày nay ta thực sự biết gì

about the origin of cities.

về nguồn gốc của các thành phố.

Surely, you might think, with the appearance of cities

Hẳn bạn nghĩ rằng sự xuất hiện của các thành phố

came the appearance of social classes.

đã dẫn dến sự sản sinh của các giai cấp xã hội.

Think about ancient Egypt with its pyramid temples.

Chẳng hạn như Ai Cập cổ đại với các đền thờ kim tự tháp.

Or Shang China with its lavish tombs.

Hay Trung Quốc thời nhà Thương với những lăng tẩm xa hoa.

The classic Maya with their warlike rulers.

Maya cổ điển với những quân vương thiện chiến.

Or the Inca empire with its mummified kings and queens.

Hay đế chế Inca với tục ướp xác vua và hoàng hậu.

But actually, the picture these days is not so clear.

Nhưng thực chất, cách hiểu đó không chắc sẽ còn đúng vào ngày nay hay không.

What modern archeology tells us, for example,

Lấy ví dụ, khảo cổ hiện đại cho chúng tôi biết rằng

is that there were already cities

các thành phố đã xuất hiện

on the lower reaches of the Yellow River

tại khu vực hạ lưu sông Hoàng Hà

over 1,000 years before the rise of the Shang.

hơn 1.000 năm trước khi triều đại nhà Thương bắt đầu.

And on the other side of the Pacific,

Và bên kia bờ Thái Bình Dương,

in Peru’s Rio Supe,

ở sông Supe của Peru,

we already see huge agglomerations of people

chúng ta đã tìm thấy nhiều cộng đồng dân cư đông đúc

with monumental architecture 4,000 years before the Inca.

với những công trình kiến trúc đồ sộ 4.000 năm trước đế chế Inca.

In South Asia, 4,500 years ago,

Tại Nam Á cách đây 4.500 năm,

the first cities appeared at places like Mohenjo-daro

các thành phố đầu tiên xuất hiện tại những nơi như Mohenjo-daro

and Harappa in the Indus Valley.

và Harappa ở lưu vực sông Ấn.

But these huge settlements present no evidence of kings or queens.

Nhưng không có bằng chứng cho thấy những khu dân cư khổng lồ này có vua chúa.

No royal monuments, no aggrandizing art.

Không có bất kỳ công trình hoàng gia hay nghệ thuật nâng cao vị thế nào cả.

And what's more, we know that much of the population

Hơn nữa, ta còn biết được phần lớn dân cư được sống trong

lived in high-quality housing with excellent sanitation.

những căn nhà chất lượng cao với điều kiện vệ sinh sạch sẽ.

North of the Black Sea,

Ở phía bắc Biển Đen,

in the modern country of Ukraine,

tại Ukraina ngày nay,

archaeologists have found evidence of even more ancient cities

các nhà khảo cổ đã tìm ra bằng chứng về những thành phố còn cổ xưa hơn

going back 6,000 years.

với niên đại 6.000 năm.

And again,

Một lần nữa,

these huge settlements present no evidence

không có bằng chứng cho thấy những khu dân cư khổng lồ này

of authoritarian rule.

có chính quyền độc tài.

No temples, no palaces,

Không đền đài, cung điện,

not even any evidence of central storage facilities

không bằng chứng cho thấy có các kho dự trữ chính

or top-down bureaucracy.

hay bộ máy quan liêu từ trên xuống.

Actually what we see in those cases are these great concentric rings of houses

Trong những trường hợp trên, nhà ở được xếp thành hình tròn đồng tâm lớn

arranged rather like the inside of a tree trunk

gần giống như cấu trúc lõi cây

around neighborhood assembly halls.

bao xung quanh hội trường của khu dân cư.

And it stayed that way for about 800 years.

Và hệ thống này được duy trì khoảng 800 năm.

So what this means is that long before the birth of democracy in ancient Greece,

Điều này nghĩa là rất lâu trước khi nền dân chủ ra đời tại Hy Lạp cổ đại,

there were already well-organized cities

thì nhiều thành phố tổ chức có quy củ đã có mặt

on several of the world's continents

trên nhiều lục địa trên thế giới,

which present no evidence for ruling dynasties.

và không có bằng chứng nào cho thấy có triều đại cầm quyền.

And some of them also seem to have managed perfectly well without priests,

Một số thành phố cũng hoạt động trơn tru mà không cần linh mục,

mandarins and warrior politicians.

quan lại hay tướng lĩnh.

Of course, some early cities did go on

Tất nhiên, một số thành phố thời sơ khai

to become the capitals of kingdoms and empires.

cũng trở thành kinh đô của nhiều vương quốc và đế quốc.

But it's important to note that others went

Nhưng cần lưu ý rằng một số khác

in completely the opposite direction.

lại phát triển theo hướng trái ngược.

To take one well-documented example,

Lấy ví dụ, nhiều tài liệu cho biết

around the year 250 AD,

vào khoảng năm 250,

the city of Teotihuacan, in the valley of Mexico,

thành phố Teotihuacán tại thung lũng México,

with a population of around 100,000 people,

với dân số tầm 100.000 người,

turned its back on pyramid temples and human sacrifices

đã bỏ đền kim tự tháp và tục hiến tế người

and reconstituted itself

để tái thiết

as a vast collection of comfortable villas housing most of the city's population.

thành vô vàn biệt thự tiện nghi cho phần lớn dân cư trong thành phố.

When archaeologists first investigated these buildings,

Khi các nhà khảo cổ lần đầu đến nghiên cứu những tòa nhà này,

they assumed they were palaces.

họ đã tưởng chúng là cung điện.

Then they realized that just about everyone in the city

Rồi họ nhận ra rằng hầu như mọi người trong thành phố này

was living in a palace with spacious patios

cũng đều sống trong một cung điện với hiên rộng,

and subfloor drainages,

với các hệ thống thoát nước dưới nền sàn

gorgeous murals on the walls.

và những bức tranh tường rực rỡ.

But we shouldn't get carried away.

Nhưng đừng để bị phân tâm.

None of the societies that I've been describing

Những xã hội tôi vừa miêu tả

was perfectly egalitarian.

không hoàn toàn theo chủ nghĩa quân bình.

But then we might also remember that fifth-century Athens,

Nhưng hãy nhớ rằng thủ đô Athens vào thế kỷ thứ 5,

which we look to as the birthplace of democracy,

nơi được xem là cái nôi của nền dân chủ,

was also a militaristic society founded on chattel slavery,

cũng là một xã hội quân phiệt hình thành nhờ chiếm hữu nô lệ,

where women were completely excluded from politics.

một chế độ mà phụ nữ hoàn toàn bị cấm tham chính.

So maybe by comparison,

Nên có lẽ khi so với Athens,

somewhere like Teotihuacan was not doing so badly

thì những nơi như Teotihuacán

at keeping the genie of inequality in its bottle.

đã xử lý khá ổn thỏa vấn nạn bất bình đẳng.

But maybe we can just forget about all that, we can look away.

Nhưng có lẽ ta cũng có thể nhắm mắt làm ngơ.

Perhaps all of these things I'm talking about are basically outliers.

Mọi thứ tôi vừa thảo luận có lẽ chỉ là ngoại lệ.

Maybe we can still keep our familiar story of civilization intact.

Câu chuyện quen thuộc về nền văn minh vẫn có thể giữ nguyên.

And after all,

Suy cho cùng,

if cities without rulers were really such a common thing in human history,

nếu những thành phố thiếu vua chúa là điều phổ biến trong lịch sử loài người,

why didn't Cortéz and Pizarro and all the other conquistadors

thì tại sao Cortés, Pizarro và những chinh tướng khác

find any when they began their invasion of the Americas?

lại không tìm ra chúng khi họ xâm lược châu Mỹ?

Why did they find only Moctezuma and Atahualpa

Tại sao họ chỉ tìm ra Moctezuma và Atahualpa

lording it over their empires?

cùng những đế quốc bị họ cai trị?

Except that's not true either.

Vì thực ra điều đó cũng không đúng.

Actually, the city where Hernan Cortéz found his military allies,

Thành bang nơi Hernán Cortés tìm được đồng minh,

the ones who enabled his successful assault

những người đã giúp ông đột kích thành công

on the Aztec capital of Tenochtitlán,

kinh đô Tenochtitlán của Aztec,

was exactly one such city without rulers:

cũng thiếu nhà cầm quyền:

an indigenous republic by the name of Tlaxcala,

một nước cộng hòa bản địa có tên là Tlaxcala

governed by an urban parliament,

được cầm quyền bởi nghị viện thành bang,

which had some pretty interesting initiation rituals

và có một số nghi lễ kết nạp tân chính trị gia

for would-be politicians.

khá thú vị.

They'd be periodically whipped

Các cử tri thỉnh thoảng sẽ quất họ

and subject to public abuse by their constituents

và lăng mạ họ công khai

to sort of break down their egos and remind them who's really in charge.

để hóa giải cái tôi và nhắc nhở họ ai mới là người nắm quyền.

It's a little bit different from what we expect of our politicians today.

Điều này khác hẳn tiêu chuẩn ta đặt ra cho giới chính trị gia ngày nay.

And archaeologists, by the way, have also worked at this place Tlaxcala,

Nhân tiện, các nhà khảo cổ cũng đã đến làm việc ở đất nước Tlaxcala này,

excavating the remains of the pre-conquest city,

khai quật tàn tích của một thành phố trước khi bị chinh phục,

and what they found there is really remarkable.

và khám phá được một điều thực sự đáng chú ý.

Again, the most impressive architecture is not temples and palaces.

Lần nữa, kiến trúc gây ấn tượng nhất không phải đền đài cung điện,

It's just the well-appointed residences of ordinary citizens

mà là những căn nhà đầy tiện nghi của thường dân

arrayed along these grand terraces overlooking district plazas.

xếp dọc trên những dãy đất cao trông ra quảng trường của khu đó.

And it's not just the history of cities

Và khoa học khảo cổ hiện đại không chỉ

that modern archaeological science is turning on its head.

định hình lại lịch sử các thành phố.

We also know now that the history of human societies

Giờ ta đã biết lịch sử xã hội loài người

before the coming of agriculture

trước khi nông nghiệp xuất hiện

is just nothing like what we once imagined.

cũng khác hẳn tưởng tượng của ta trước đây.

Far from this idea of people living all the time

Trái ngược với quan niệm rằng con người chỉ sống

in tiny bands of hunter-gatherers,

trong những nhóm săn bắt hái lượm nhỏ,

actually, what we see these days

ngày nay ta đã tìm thấy

is evidence for a really wild variety of social experimentation

bằng chứng về những thử nghiệm xã hội vô cùng đa dạng

before the coming of farming.

trước khi việc đồng áng ra đời.

In Africa,

Tại châu Phi,

50,000 years ago,

cách đây 50.000 năm,

hunter-gatherers were already creating huge networks,

các thợ săn bắt hái lượm đã hình thành

những mạng lưới xã hội khổng lồ, bao trùm phần lớn lục địa.

social networks, covering large parts of the continent.

In Ice Age Europe, 25,000 years ago,

Tại châu Âu vào Kỷ Băng Hà cách đây 25.000 năm,

we see evidence of individuals singled out for special grand burials,

có bằng chứng cho thấy một số người được mai táng vô cùng trọng thể,

their bodies suffused with ornamentation,

thi thể họ mang đầy trang sức,

weapons and even what looked like regalia.

vũ khí và thậm chí là vương phục.

We see public buildings constructed on the bones and tusks of woolly mammoth.

Chúng tôi tìm thấy nhiều công trình công cộng

được xây bằng xương và ngà voi ma mút lông xoăn.

And around 11,000 years ago,

Và khoảng 11.000 năm trước,

back in the Middle East, where I started,

tại Trung Đông, điểm khởi đầu của tôi,

hunter-gatherers constructed enormous stone temples

các thợ săn bắt hái lượm đã xây nên những ngôi đền đá khổng lồ

at a place called Göbekli Tepe in eastern Turkey.

tại một nơi gọi là Göbekli Tepe ở phía đông Thổ Nhĩ Kỳ.

In North America,

Tại Bắc Mỹ,

long before the coming of maize farming,

rất lâu trước khi người ta bắt đầu trồng bắp,

indigenous populations created the massive earthworks of poverty point

dân cư bản địa đã đào đắp nên khu vực Poverty Point rộng lớn

in Louisiana,

tại Louisiana,

capable of hosting hunter gatherer publics in their thousands.

có khả năng chứa hàng ngàn con người săn bắt hái lượm.

And then Japan, again, long before the arrival of rice farming,

Và lần nữa, tại Nhật Bản, rất lâu trước khi việc trồng lúa ra đời,

the storehouses of Sannai Maruyama could already hold great surpluses

những kho chứa tại Sannai Maruyama đã trữ được một lượng lớn

of wild plant foods.

thực phẩm từ cây dại.

Now what do all these details amount to?

Vậy những thông tin này hàm chứa điều gì?

What does it all mean?

Chúng có ý nghĩa gì?

Well, at the very least, I'd suggest

Chà, ít nhất thì tôi sẽ cho rằng ngày nay,

it's really a bit far-fetched these days to cling to this notion

việc cứ cố chấp giữ quan niệm chính sự ra đời của nông nghiệp

that the invention of agriculture meant a departure from some egalitarian Eden.

đã trục xuất ta khỏi “vườn địa đàng bình đẳng” là hết sức phi lý.

Or to cling to the idea that small-scale societies

Hoặc cũng giống như việc cố chấp với quan niệm xã hội nào quy mô nhỏ

are especially likely to be egalitarian,

thì khả năng cao là theo chủ nghĩa quân bình,

while large-scale ones must necessarily have kings,

trong khi những xã hội lớn hơn thì nhất định phải có vua chúa,

presidents and top-down structures of management.

tổng thống và cấu trúc quản lý từ trên xuống.

And there are also some contemporary implications.

Ta cũng phải kể đến một số hệ lụy ngày nay.

Take, for example, the commonplace notion

Ví dụ như một quan niệm thường thấy rằng

that participatory democracy is somehow natural in a small community.

hình thức “dân chủ tham gia” là hiển nhiên phải có trong một cộng đồng nhỏ

Or perhaps an activist group,

hay một nhóm hoạt động xã hội,

but couldn't possibly have a scale up for anything like a city,

nhưng không thể xuất hiện trong các quy mô cỡ thành phố,

a nation or even a region.

quốc gia hay khu vực.

Well, actually, the evidence of human history,

Thực ra nếu ta sẵn lòng nghiên cứu kỹ,

if we're prepared to look at it,

thì lịch sử loài người

suggests the opposite.

sẽ cho thấy điều ngược lại.

If cities and regional confederacies,

Nếu các thành phố và liên minh khu vực

held together mostly by consensus and cooperation

gắn kết với nhau nhờ đồng thuận và hợp tác

existed thousands of years ago,

đã tồn tại cách đây hàng ngàn năm,

who's to stop us creating them again today

lẽ nào ta lại không thể tái lập chúng

with technologies that allow us to overcome the friction

khi công nghệ ngày nay cho phép ta khắc phục khó khăn

of distance and numbers?

về khoảng cách và dân số?

Perhaps it's not too late to begin learning from all this new evidence

Có lẽ vẫn chưa muộn để ta bắt đầu học hỏi từ những bằng chứng mới

of the human past,

về quá khứ của nhân loại,

even to begin imagining

thậm chí là bắt đầu tưởng tượng

what other kinds of civilization we might create

về những nền văn minh nào khác mà ta có thể tạo ra

if we can just stop telling ourselves

nếu ta ngừng tự nhủ

that this particular world is the only one possible.

thế giới này chỉ được đến vậy mà thôi.

Thank you very much.

Cảm ơn quý vị rất nhiều.

(Applause)

(Vỗ tay)