Patricia Burchat: Shedding light on dark matter

Translator: Mohammad Tofighi Reviewer: Ali Hasanzadeh

As a particle physicist, I study the elementary particles

Bir parçacıq fizikaçısı olaraq təməl parçacıqları

and how they interact on the most fundamental level.

və onların ana etkileşimlerini araşdırıram.

For most of my research career, I've been using accelerators,

Akademik kariyeram boyunca, ən kiçik ölçüdə maddələri araşdırmaq üçün;

such as the electron accelerator at Stanford University, just up the road,

Standford Universitetindəki, yolun irəlisindəki elektron sürətləndiricisi kimi

to study things on the smallest scale.

parçacıq sürətləndiricilər istifadə etdim.

But more recently, I've been turning my attention

Ancaq son zamanlarda maraq

to the universe on the largest scale.

ən böyük ölçüdə, kainata istiqamətli.

Because, as I'll explain to you,

Çünki sizə də izah edəcəyəm ki,

the questions on the smallest and the largest scale are actually very connected.

ən kiçik və ən böyük ölçüdə suallar əslində bir-birləriylə olduqca elin idili.

So I'm going to tell you about our twenty-first-century view of the universe,

Sizlərə, kainatı 21. əsrdə necə qəbul etdiyimizdə,

what it's made of and what the big questions in the physical sciences are --

kainatın nələrdən ibarət və təbiət elmlərindəki əhəmiyyətli sualların nələr olduğundan bəhs edəcəyəm

at least some of the big questions.

heç olmasa bəzilərindən ...

So, recently, we have realized

Yaxın keçmişdə fərqinə vardıq ki

that the ordinary matter in the universe --

kainatdakı adi maddələr ...

and by ordinary matter, I mean you, me,

Sıravi maddə deyərkən sizdən və özümdən,

the planets, the stars, the galaxies --

planetlərdən və ulduzlardan, gökadalardan bəhs edirəm.

the ordinary matter makes up only a few percent

Bu maddələr kainatın məzmununun

of the content of the universe.

yalnız yüzdə bir neçəsini meydana gətirir.

Almost a quarter, or approximately a quarter

Kainatdakı maddələrin az qala dörddəbiri

of the matter in the universe, is stuff that's invisible.

və ya az qala dörddə görünməyən şeylərdən meydana gəlir.

By invisible, I mean it doesn't absorb in the electromagnetic spectrum.

Görünməzlər qəsdim, elektromaqnetik tayfı soğurmuyor,

It doesn't emit in the electromagnetic spectrum. It doesn't reflect.

Elektromaqnetik tayfta işıldama etmir. Əks etdirmir.

It doesn't interact with the electromagnetic spectrum,

Bir şeyi ölçmək üçün elektromaqnetik tayf istifadə

which is what we use to detect things.

ancaq bu maddə onunla etkileşmiyor.

It doesn't interact at all. So how do we know it's there?

Heç bir şəkildə etkileşmiyor. Yaxşı bu maddəni necə görürük?

We know it's there by its gravitational effects.

Var olduğunu, kütlə çəkilişi təsirlərindən ötəri bilirik.

In fact, this dark matter dominates

Hətta, bu qaranlıq maddə,

the gravitational effects in the universe on a large scale,

kainatdakı kütlə çəkilişinə böyük ölçüdə hökm edir.

and I'll be telling you about the evidence for that.

Buna dair dəlili də sizə izah edəcəyəm.

What about the rest of the pie?

Tort qrafikinin geri qalanına nə oldu?

The rest of the pie is a very mysterious substance called dark energy.

Tortun geri qalanı son dərəcə sirrli bir cisim olan "qaranlıq enerji".

More about that later, OK.

Ondan daha sonra bəhs oldumu?

So for now, let's turn to the evidence for dark matter.

Hələlik qaranlıq maddənin varlığının dəlilini baxaq.

In these galaxies, especially in a spiral galaxy like this,

Bu gökadalarda, xüsusilə bunun kimi sarmal gökadalarda,

most of the mass of the stars is concentrated in the middle of the galaxy.

ulduzların dixilindəki maddənin çoxu gökadanın mərkəzində sıxlaşar.

This huge mass of all these stars keeps stars in circular orbits in the galaxy.

Bu ulduzların böyük kütləsi bütün ulduzları gökadanın içində dairəvi orbitlərdə məbləğ.

So we have these stars going around in circles like this.

Yəni bunun içində, belə dairəvi dönən ulduzlar var.

As you can imagine, even if you know physics, this should be intuitive, OK --

Fizika Darıxmışam bu sizlərin də sezinleyebileceği bir şey:

that stars that are closer to the mass in the middle will be rotating at a higher speed

Mərkəzə yaxın olan ulduzlar mərkəzdən uzaq olanlara görə

than those that are further out here, OK.

daha yüksək sürətdə dönər.

So what you would expect is that if you measured the orbital speed of the stars,

Yəni əgər ulduzların çizgisel süratlerini ölçerseniz

that they should be slower on the edges than on the inside.

kenardakilerin İçəridəkilərin nisbətlə daha yavaş olduğunu görərsiniz.

In other words, if we measured speed as a function of distance --

Digər bir deyişlə, əgər sürəti mərkəzdən uzaqlığın bir funksiyası olaraq ölçersek

this is the only time I'm going to show a graph, OK --

- Narahat olmayın yalnız bir dəfə əyri göstərəcəyəm -

we would expect that it goes down as the distance increases

sürəti gökadanın mərkəzindən uzaqlaşdıqca

from the center of the galaxy.

azalmasını gözləyirik.

When those measurements are made,

Bu ölçümləri etdiyimizdə,

instead what we find is that the speed is basically constant,

beklentimizin əksinə sürəti sabit qaldığını görürük.

as a function of distance.

Uzaqlıqdan müstəqil.

If it's constant, that means that the stars out here

Əgər sürət sabitse, bu çöldəki ulduzların

are feeling the gravitational effects of matter that we do not see.

bizim görmədiyimiz bir maddə üzündən yaranan kütlə çəkilişindən təsirləndiyi mənasını verər.

In fact, this galaxy and every other galaxy

Əsasında bu və digər gökadalar, görünməyən

appears to be embedded in a cloud of this invisible dark matter.

bir qaranlıq maddə buludunun içində basdırılmış dayanırlar.

And this cloud of matter is much more spherical than the galaxy themselves,

Və bu maddə buludu əhatə etdiyi gökadadan daha qlobal,

and it extends over a much wider range than the galaxy.

hətta gökadadan daha da geniş bir sahəyə yayılır.

So we see the galaxy and fixate on that, but it's actually a cloud of dark matter

Yəni biz gökadanın özünə ilişərkən, əslində orada bir qaranlıq maddə buludu var

that's dominating the structure and the dynamics of this galaxy.

və bu maddə gökadanın quruluşunu və dinamiklərini idarə edir.

Galaxies themselves are not strewn randomly in space;

Gökadalar kosmosda təsadüfi serpiştirilmemişlerdir,

they tend to cluster.

öbeklenmeye çalışarlar.

And this is an example of a very, actually, famous cluster, the Coma cluster.

Göstərdiyim çoxluq əslində olduqca bilinən bir nümunə: Saç hini.

And there are thousands of galaxies in this cluster.

Və bu çoxluq minlərlə gökadadan meydana gəlir.

They're the white, fuzzy, elliptical things here.

Onları ağ, bulanıq, ellips bənzər şeylər olaraq görürsünüz.

So these galaxy clusters -- we take a snapshot now,

Bu gökada çoxluqlarını indi də baxsaq

we take a snapshot in a decade, it'll look identical.

10 il sonra da baxsaq eyni görünərlər.

But these galaxies are actually moving at extremely high speeds.

Ancaq içlərindəki gökadalar əslində həddindən artıq yüksək sürətə hərəkət edirlər.

They're moving around in this gravitational potential well of this cluster, OK.

Bunlar çoxluğun kütlə çəkiliş potensial quyusunun ətrafında dönürlər.

So all of these galaxies are moving.

Yəni bütün bu gökadalar hərəkət halındadırlar.

We can measure the speeds of these galaxies, their orbital velocities,

Bu gökadaların süratlerini, çizgisel sürətlərini ölçə bilər

and figure out how much mass is in this cluster.

və bu çoxluqda nə qədər maddə olduğunu hesablaya.

And again, what we find is that there is much more mass there

Və yenə, görürük ki cəmi kütlə,

than can be accounted for by the galaxies that we see.

gözlə gördüyümüz gökadaların cəmindən daha çox çıxır.

Or if we look in other parts of the electromagnetic spectrum,

Əgər elektromaqnetik tayf digər hissələrinə baxsaq

we see that there's a lot of gas in this cluster, as well.

bu çoxluqda çox çox qazın olduğunu da görürük.

But that cannot account for the mass either.

Ancaq bu qazlar əskik kütləni qarşılaya qədər kütləyə sahib deyil.

In fact, there appears to be about ten times as much mass here

Görünüşə görə bu çoxluqda sıravi maddənin,

in the form of this invisible or dark matter

on misli qədər, görünməyən,

as there is in the ordinary matter, OK.

qaranlıq maddə mövcud. Tamam mı?

It would be nice if we could see this dark matter a little bit more directly.

Əgər bu qaranlıq maddəni daha birbaşa gözlemleyebilseydik çox yaxşı olardı.

I'm just putting this big, blue blob on there, OK,

Buraya bu böyük mavi baloncuğu

to try to remind you that it's there.

onun burada olduğunu xatırlatmaq üçün qoyuram.

Can we see it more visually? Yes, we can.

Daha canlı görə bilirikmi? Bəli, görə bilirik.

And so let me lead you through how we can do this.

İndi, sizə bunu necə etdiyimizi göstərəcəyəm.

So here's an observer:

Burada bir müşahidəçi olsun:

it could be an eye; it could be a telescope.

Bu bir göz ola bilər, bir teleskop ola bilər ...

And suppose there's a galaxy out here in the universe.

Və fərz edək ki, burada bir yerlərdə bir gökada olsun.

How do we see that galaxy?

Gökadayı necə görürük?

A ray of light leaves the galaxy and travels through the universe

Gökadadan bir işıq şüası,

for perhaps billions of years

kainatın içində sizin gözünüzə gəlmədən əvvəl

before it enters the telescope or your eye.

bəlkə milyardlarla il yol qət edər deyilmi?

Now, how do we deduce where the galaxy is?

Yaxşı, gökadanın harada olduğunu necə təsbit edə bilərik?

Well, we deduce it by the direction that the ray is traveling

İşıq şüasının sizin gözünüzə gəldiyi

as it enters our eye, right?

istiqamətdən təsbit edirik.

We say, the ray of light came this way;

Deyərik ki, şüa bu istiqamətdən gəldi

the galaxy must be there, OK.

bu səbəbdən gökada da burada olmalıdır, oldumu?

Now, suppose I put in the middle a cluster of galaxies --

İndi, fərz edin ki ortaya bir gökada hini qoydum

and don't forget the dark matter, OK.

qaranlıq maddəni də unutmayın oldumu?

Now, if we consider a different ray of light, one going off like this,

İndi əgər belə uzanan fərqli bir işıq şüası düşünsək,

we now need to take into account

artıq Eynşteynin ümumi görelilikte

what Einstein predicted when he developed general relativity.

nəzərdə tutduqlarını də hesaba katmamız lazımdır.

And that was that the gravitational field, due to mass,

Bu da kütlə çəkiliş sahəsidir ki bu sahə,

will deflect not only the trajectory of particles,

yalnız hissəciklərin deyil

but will deflect light itself.

işığın da orbitini sapdırar.

So this light ray will not continue in a straight line,

Yəni bu işıq artıq düz bir xəttdə yol ala bilməz,

but would rather bend and could end up going into our eye.

onun yerinə bükülür və elə sizin gözünüzə gəlir.

Where will this observer see the galaxy?

Yaxşı müşahidəçi bu gökadayı harada görər?

You can respond. Up, right?

Yuxarıda deyə cavab verə bilərsiniz.

We extrapolate backwards and say the galaxy is up here.

Gəldiyi yolu tərsinə təqib edərək gökada burada deyə bilərik.

Is there any other ray of light

Yaxşı gökadadan çıxan başqa bir işıq şüası

that could make into the observer's eye from that galaxy?

müşahidəçinin gözünə çatmış ola bilərmi?

Yes, great. I see people going down like this.

Bəli, müdhiş. Burada, aşağıda deyənləri görürəm.

So a ray of light could go down, be bent

Yəni bir işıq şüası da aşağıya enə bilər,

up into the observer's eye,

bükülərək müşahidəçiyə çata bilər

and the observer sees a ray of light here.

və müşahidəçi də işığı burada görər.

Now, take into account the fact that we live in

İndi əslində üç ölçülü bir kainatda

a three-dimensional universe, OK,

yaşadığımızı hesaba katalım.

a three-dimensional space.

Üç ölçülü kosmos oldumu?

Are there any other rays of light that could make it into the eye?

Gözümüzə çata biləcək başqa şüalar varmı?

Yes! The rays would lie on a -- I'd like to see -- yeah, on a cone.

Bəli! Bu şüalar-mən də görüm-Bəli, bir konus üzərində toplanarlar.

So there's a whole ray of light -- rays of light on a cone --

Yəni bir işıq şüasının hamısı - bir işıq şüası konisi -

that will all be bent by that cluster

bu çoxluq tərəfindən bükülmüş

and make it into the observer's eye.

və elə müşahidəçinin gözünə çatmış.

If there is a cone of light coming into my eye, what do I see?

Əgər mənim gözümə bir işıq şüası konisi gəlirsə mən nə görürəm?

A circle, a ring. It's called an Einstein ring. Einstein predicted that, OK.

Bir çevrə, bir xalqa. Buna Eynşteyn halqası deyilir - çünki bunu Eynşteyn nəzərdə tutdu.

Now, it will only be a perfect ring if the source, the deflector

Tamam, indi bu xalqa nə vaxt qüsursuz olar, əgər qaynaq,

and the eyeball, in this case, are all in a perfectly straight line.

sapdırıcı və göz bu nümunədə olduğu kimi tam olaraq bir xətt üzərində dayansalar.

If they're slightly skewed, we'll see a different image.

Əgər birazca yamukluk varsa biz başqa bir görünüş görərik.

Now, you can do an experiment tonight over the reception, OK,

İndi, siz bu günki Qəbulda sonra bu görünüşün

to figure out what that image will look like.

necə meydana gələcəyi üzərinə bir təcrübə edə bilərsiniz.

Because it turns out that there is a kind of lens that we can devise,

Çünki görünən o ki bu izah etdiyim təsiri yarada biləcək

that has the right shape to produce this kind of effect.

şəklə sahib bir lupa mövcud.

We call this gravitational lensing.

Buna kütlə çəkilişi merceklemesi deyilir.

And so, this is your instrument, OK.

Və bu sizin cihaz olacaq oldumu?

(Laughter).

(Qəhqəhə)

But ignore the top part.

Hələlik üst tərəfi umursamayın.

It's the base that I want you to concentrate, OK.

Alt tərəfə odaklanmanızı istəyirəm oldumu?

So, actually, at home, whenever we break a wineglass,

Əslində evdə nə vaxt bir şərab stəkanı qırılsa

I save the bottom, take it over to the machine shop.

alt qisimini saxlayar və tornaya apararam.

We shave it off, and I have a little gravitational lens, OK.

Şüşəsi traşlarız və kiçik bir kütlə çəkilişi halqamız olar.

So it's got the right shape to produce the lensing.

Tamam indi merceklemeyi təmin edəcək şəklə sahib.

And so the next thing you need to do in your experiment

Deneyinizdeki sonrakı addım bir salfet tapmaq.

is grab a napkin. I grabbed a piece of graph paper -- I'm a physicist. (Laughter)

Mən bir qrafik kağızı istifadə edirəm, fizikçiyim çünki. (Qəhqəhə)

So, a napkin. Draw a little model galaxy in the middle.

Bəli bir salfet ... Ortasına kiçik bir təmsili gökada çəkin.

And now put the lens over the galaxy,

İndi də linzaları gökadanın üzərinə qoyun.

and what you'll find is that you'll see a ring, an Einstein ring.

Fərqinə çatacaqsınız ki gördügünüz şey bir xalqa, bir Eynşteyn halqası.

Now, move the base off to the side,

İndi bazası digər tərəfə fırladın

and the ring will split up into arcs, OK.

və xalqa iki piyada ayrılsın.

And you can put it on top of any image.

Bu linzaları hər hansı bir şəkilin üzərinə qoya bilərsiniz.

On the graph paper, you can see

Qrafik kağıdında bütün bu

how all the lines on the graph paper have been distorted.

xəttlərin dəyişdiyini görə bilərsiniz.

And again, this is a kind of an accurate model

Bu kütlə çəkilişi halqası müşahidəsi

of what happens with the gravitational lensing.

izah edən olduqca yaxşı bir model.

OK, so the question is: do we see this in the sky?

Tamam, indi sual bu: Səmada bunu mu görürük?

Do we see arcs in the sky when we look at, say, a cluster of galaxies?

Göyə baxıb bir gökada qrupunun baxdığımızda yaylar mı görürük?

And the answer is yes.

Cavab bəli!

And so, here's an image from the Hubble Space Telescope.

Bu Habl kosmos teleskobundan bir fotoşəkil.

Many of the images you are seeing

Əvvəlki gördüyünüz fotoşəkillərin çoxu

are earlier from the Hubble Space Telescope.

Habl kosmos teleskobundan.

Well, first of all, for the golden shape galaxies --

Əvvəlcə bu qızıl formalı olan gökadalardan bəhs edək,

those are the galaxies in the cluster.

çoxluğun içindəki qalaktikalar onlar.

They're the ones that are embedded in that sea of dark matter

Bunlar, arxa plandakı gökadalardan gələn işığı Buke

that are causing the bending of the light

və bu optik yanılsamalara və ya ilüzyona

to cause these optical illusions, or mirages, practically,

səbəb olan bu qaranlıq maddə dənizinin

of the background galaxies.

içinə basdırılmış gökadalar.

So the streaks that you see, all these streaks,

Yəni burada gördüyünüz izlər, bütün bu izlər

are actually distorted images of galaxies that are much further away.

əslində daha uzaqdakı gökadaların azdırılmış görünüşləri.

So what we can do, then, is based on how much distortion

Buradan çıxışla biz, nə qədər çox sürüşmə gözlemlediğimize baxaraq

we see in those images, we can calculate how much mass

bu çoxluğun içində nə qədər

there must be in this cluster.

kütlə olması lazım olduğunu hesablaya.

And it's an enormous amount of mass.

Bu da çox böyük bir kütlə edər.

And also, you can tell by eye, by looking at this,

Göz ilə də görülə biləcəyi

that these arcs are not centered on individual galaxies.

kimi bu OXATAN Oxatanın mərkəzi gökadalar deyil,

They are centered on some more spread out structure,

daha serpintili bir quruluşun mərkəzi.

and that is the dark matter

Bu quruluş da çoxluğun

in which the cluster is embedded, OK.

basdırılmış olduğu qaranlıq maddə.

So this is the closest you can get to kind of seeing

Bu da qaranlıq maddənin çılpaq gözlə

at least the effects of the dark matter with your naked eye.

görülə biləcək ən kiçik təsiri.

OK, so, a quick review then, to see that you're following.

İndi sürətlicə toparlayalım ki hər kəs təqib edə bilsin.

So the evidence that we have

Kainatın çeyreğinin qaranlıq maddə

that a quarter of the universe is dark matter --

- Cazibədar kütlə çəkilişi olan şey -

this gravitationally attracting stuff --

olduğuna dair dəlil

is that galaxies, the speed with which stars orbiting galaxies

gökadalarin içindəki ulduzların orbit süratlerinin

is much too large; it must be embedded in dark matter.

çox çox olması.

The speed with which galaxies within clusters are orbiting is much too large;

Gökadaların içində orbit hərəkəti edən ulduzların sürəti çox çox olduğu üçün

it must be embedded in dark matter.

bu gökadalar qaranlıq maddənin içində olmaq məcburiyyətindədirlər.

And we see these gravitational lensing effects, these distortions

Bizim bu kütlə çəkilişi merceklemesi təsirlərini görür ola bilmək üçün,

that say that, again, clusters are embedded in dark matter.

bu çoxluqlar qaranlıq maddənin içinə basdırılmış olmalıdır.

OK. So now, let's turn to dark energy.

Tamam indi, qaranlıq enerjiyə baxaq.

So to understand the evidence for dark energy, we need to discuss something

Qaranlıq enerjinin dəlilini anlamaq üçün Stephen Hawking'in

that Stephen Hawking referred to in the previous session.

bir əvvəlki iclasda işarə etdiyi bir şeydən bəhs lazımdır.

And that is the fact that space itself is expanding.

Bu da kosmosun özünün genişlənməsi.

So if we imagine a section of our infinite universe --

İndi sonsuz kosmosumuzun bir hissəsini düşünək oldumu?

and so I've put down four spiral galaxies, OK --

Buraya dörd dənə sarmal gökada qoyuram.

and imagine that you put down a set of tape measures,

İndi bunun üstünə bir qrup xətkeş koyduğumuzu düşünək.

so every line on here corresponds to a tape measure,

Buradakı hər xətt ölçüm edə üçün,

horizontal or vertical, for measuring where things are.

bir xətkeş bərabər gəlsin, üfüqi və ya şaquli hər xətt.

If you could do this, what you would find

Əgər belə etsəniz,

that with each passing day, each passing year,

hər keçən gün, hər keçən il,

each passing billions of years, OK,

hər keçən milyardlarla il sonra

the distance between galaxies is getting greater.

gökadalar arasındakı məsafə artacaq.

And it's not because galaxies are moving

Və bu gökadalar bir-birindən

away from each other through space.

uzaqlaşdığı üçün olmaz. Onsuz da gökadalar

They're not necessarily moving through space.

kosmos içində hərəkət etmə gərəyini hiss etməz.

They're moving away from each other

Bir-birlərindən uzaqlaşarlar çünki

because space itself is getting bigger, OK.

aralarındakı kosmos boşluğunun özü böyüməkdədir.

That's what the expansion of the universe or space means.

Kainatın gənişləməsinin mənası budur.

So they're moving further apart.

Yəni bir-birlərindən uzaqlaşarlar.

Now, what Stephen Hawking mentioned, as well,

Stephen Hawking'in bəhs etdiyi şey də

is that after the Big Bang, space expanded at a very rapid rate.

Böyük Partlamadan sonra kosmosun çox tez genişlediğidir.

But because gravitationally attracting matter

Ancaq kütlə çəkilişi olaraq cazibədar olan bir maddə

is embedded in this space,

kosmosun içində basdırılmış olduğu üçün

it tends to slow down the expansion of the space, OK.

bu kosmosun genişlənməsini yavaşlatmaq yönelimindedir.

So the expansion slows down with time.

Yəni genişləmə zamanla yavaşlamaqdadır.

So, in the last century, OK, people debated

Son əsrdə insanlar kainatın

about whether this expansion of space would continue forever;

gənişləməsinin davam edib etməyəcəyini müzakirə etdilər.

whether it would slow down, you know,

Yavaşlayacak yoxsa yavaşlayarak

will be slowing down, but continue forever;

sonsuza qədər davam mı edəcək?

slow down and stop, asymptotically stop;

Yavaşlayıp dayanacaq mı, asimptotik olaraq mı dayanacaq

or slow down, stop, and then reverse, so it starts to contract again.

yoxsa yavaşlayıp, dayanıb sonra da tərs istiqamətdə mi gedəcək yəni daralacaq mı?

So a little over a decade ago,

On ildən bir az daha çox əvvəl

two groups of physicists and astronomers

iki fizikaçı və Astronom qrup

set out to measure the rate at which

kosmosun gənişləməsinin

the expansion of space was slowing down, OK.

yavaşlamasıyla əlaqədar bir ölçü təyin etdilər.

By how much less is it expanding today,

Yaxşı deyək ki bundan bir neçə milyard il

compared to, say, a couple of billion years ago?

əvvəlinə nəzərən bu gün nə qədər daha az genişləyir?

The startling answer to this question, OK, from these experiments,

Bu problemin çaşdırıcı cavabı təcrübələrdən gördüyümüz üzrə

was that space is expanding at a faster rate today

kosmosun bundan bir neçə milyard il əvvəlinə görə bu gün

than it was a few billion years ago, OK.

daha sürətli genişlənməsi istiqamətində.

So the expansion of space is actually speeding up.

Yəni genişləmə əslində sürət qazanır.

This was a completely surprising result.

Bu olduqca çaşdırıcı bir cavab.

There is no persuasive theoretical argument for why this should happen, OK.

Belə olması mövzusunda ortada razı salıcı bir nəzəri görüş yox.

No one was predicting ahead of time this is what's going to be found.

Kim belə bir faktı gözlenene qədər təxmin edə bilməmişdi.

It was the opposite of what was expected.

Proqnoz aksin olması istiqamətində idi.

So we need something to be able to explain that.

Bunu açıqlaya biləcək bir şeyə ehtiyacımız var.

Now it turns out, in the mathematics,

İşin riyaziyyatını baxsanız bunu açıqlamaq

you can put it in as a term that's an energy,

üçün bir enerji termini qoya bilərsiniz.

but it's a completely different type of energy

Ancaq bu enerji daha əvvəldən

from anything we've ever seen before.

qarşılaşdığımız enerjilərdən tamamilə fərqli.

We call it dark energy,

Buna qaranlıq enerji deyilir

and it has this effect of causing space to expand.

və kainatın genişlənməsinə səbəb olur.

But we don't have a good motivation

Ancaq qaranlıq enerjini işin içinə qatmaq üçün

for putting it in there at this point, OK.

çox da çox səbəbimiz yoxdur.

So it's really unexplained as to why we need to put it in.

Yəni niyə belə bir enerjini işin içinə kattığımızın şərhi yox.

Now, so at this point, then, what I want to really emphasize to you,

Bu nöqtədə vurğulamaq istədiyim şey əvvəlcə

is that, first of all, dark matter and dark energy

qaranlıq maddənin və qaranlıq enerjinin

are completely different things, OK.

fərqli şeylər olduğu.

There are really two mysteries out there as to what makes up most of the universe,

Ortada kainatın çoxunu təşkil edən iki dənə sirr var

and they have very different effects.

və ikisinin də təsirləri bir-birindən çox fərqli.

Dark matter, because it gravitationally attracts,

Qaranlıq maddə kütlə çəkilişi baxımından cazibədar olduğu üçün

it tends to encourage the growth of structure, OK.

bir quruluş meydana gəlməsini dəstəklər xüsusiyyətdə.

So clusters of galaxies will tend to form,

Yəni gökada çoxluqları bütün bu kütlə çəkilişi

because of all this gravitational attraction.

təsirlərindən ötəri ortaya çıxır.

Dark energy, on the other hand,

Digər tərəfdən qaranlıq enerji

is putting more and more space between the galaxies,

gökadaların arasına davamlı daha çox məsafə qoymağa çalışır.

makes it, the gravitational attraction between them decrease,

Aralarındakı kütlə çəkilişini azaldır və strukturların

and so it impedes the growth of structure.

yaranmasının qarşısını alır bir nəticə çıxarır.

So by looking at things like clusters of galaxies,

Gökada çoxluqlarını baxaraq,

and how they -- their number density,

sayca yoğunluklarına,

how many there are as a function of time --

zamana görə ədədlərinə baxaraq

we can learn about how dark matter and dark energy

qaranlıq maddə və qaranlıq enerjinin, bu strukturların ortaya çıxmasına

compete against each other in structure forming.

səbəb olan mübarizələri haqqında məlumat sahibi ola bilərik.

In terms of dark matter, I said that we don't have any,

Qaranlıq maddə üçün, xatırlasanız qaranlıq enerji üçün

you know, really persuasive argument for dark energy.

razı salıcı bir görüş olmadığını demişdim.

Do we have anything for dark matter? And the answer is yes.

Qaranlıq maddə üçün bir dəlil varmı? Cavab var!

We have well-motivated candidates for the dark matter.

Qaranlıq maddəni açıqlamaq üçün kafi səbəbi olan namizədlər var.

Now, what do I mean by well motivated?

Üçün səbəb deməklə nəyi nəzərdə tuturam?

I mean that we have mathematically consistent theories

Qəsdim, riyazi olaraq ardıcıl,

that were actually introduced

əsasında başqa bir faktı

to explain a completely different phenomenon, OK,

açıqlamaq üçün çıxarılmış qaydalar.

things that I haven't even talked about,

Heç bəhs etmədiyim şeylər haqqında

that each predict the existence

çıxarılmış olan qaydalar, çox zəif

of a very weakly interacting, new particle.

qarlılıqlı təsiri olan hissəciklər nəzərdə tutur.

So, this is exactly what you want in physics:

Fiziklərin də tam olaraq istədikləri budur,

where a prediction comes out of a mathematically consistent theory

yəni riyazi olaraq tutarlı başqa bir fakt üçün inkişaf etdirilmiş bir qaydanın

that was actually developed for something else.

bir prinsipinin ortaya çıxması.

But we don't know if either of those

Ancaq daha bunlardan birinin qaranlıq maddə

are actually the dark matter candidate, OK.

namizədi olub olmadığını bilmirik.

One or both, who knows? Or it could be something completely different.

Biri və ya ikisi də kim bilir? Və ya tam fərqli bir şey də ola bilər.

Now, we look for these dark matter particles

İndi bu qaranlıq maddə parçacıqlarına baxaq,

because, after all, they are here in the room, OK,

çünki nəticə olaraq bu otaqda mövcudlar

and they didn't come in the door.

və qapıdan girmədilər.

They just pass through anything.

Hər şeyin içindən keçə bilirlər.

They can come through the building, through the Earth --

Binanın içindən və ya yer kürəsinin içindən keçərək bilərlər.

they're so non-interacting.

Yəni etkileşmiyorlar. (Notrinolar CN)

So one way to look for them is to build detectors

Onları görmənin bir yolu, bir qaranlıq maddə parçacığının

that are extremely sensitive to a dark matter particle coming through and bumping it.

çarpıb sekmesini ölçə çox həssas saptayıcılar inşa etmək.

So a crystal that will ring if that happens.

Məsələn bu çarpma olduğunda ötecek bir kristal.

So one of my colleagues up the road and his collaborators

Bir iş yoldaşım və onun birlikdə çalışdığı elm insanları

have built such a detector.

belə bir saptayıcı inşa etdilər.

And they've put it deep down in an iron mine in Minnesota,

Bunu da Minnesota'da dərin bir dəmir mədəninin ən dibinə yerləşdirdilər,

OK, deep under the ground, and in fact, in the last couple of days

yerin olduqca altına. Son bir neçə gündə

announced the most sensitive results so far.

edilə biləcək ən həssas ölçümləri etdilər.

They haven't seen anything, OK, but it puts limits on what the mass

Heç bir şey görmədilər amma bu qaranlıq maddə parçacıqlarının kütləsi

and the interaction strength of these dark matter particles are.

və etkileşme gücləri haqqında limitləri nə olduğunu anlamamızı təmin etdi.

There's going to be a satellite telescope launched later this year

Bu ilin sonlarına doğru bir peyk teleskopu atılacaq.

and it will look towards the middle of the galaxy,

Və bu gökadanın ortasında

to see if we can see dark matter particles annihilating

bir-birlərini yox edən qaranlıq maddələrin

and producing gamma rays that could be detected with this.

çıxardığı gamma şüalarını axtaracaq.

The Large Hadron Collider, a particle physics accelerator,

Böyük Hadron Vuruşdurucusu (LHC) bir parçacıq fizikası sürətləndiricisi,

that we'll be turning on later this year.

bu ilin sonlarına doğru işə başlayacaq.

It is possible that dark matter particles might be produced

Qaranlıq maddə parçacıqlarının böyük Hadron çarpıştırıcısında

at the Large Hadron Collider.

da müşahidə edilməsi ola biləcək.

Now, because they are so non-interactive,

İndi, etkileşmeye bu qədər bağlı olduqları üçün

they will actually escape the detector,

saptayıcıdan qaçarlar,

so their signature will be missing energy, OK.

bu səbəbdən buraxdıqları iz, əskik enerjiləri olacaq.

Now, unfortunately, there is a lot of new physics

Təəssüf ki, bu əskik enerjini açıqlayacaq

whose signature could be missing energy,

bir çox səbəb ola bilər. Bu səbəbdən bu enerji fərqini

so it will be hard to tell the difference.

açıqlamaq çətin olacaq.

And finally, for future endeavors, there are telescopes being designed

Və son olaraq gələcəyə istiqamətli çabalardan bəhs edək,

specifically to address the questions of dark matter and dark energy --

qaranlıq maddə və qaranlıq enerjiyə istiqamətli suallara cavab verəcək

ground-based telescopes, and there are three space-based telescopes

teleskoplar inkişaf etdirilir. Bunlar yer kürəsində. Ayrıca rəqabət halında,

that are in competition right now

qaranlıq maddə və qaranlıq enerjini araşdırmaq üçün

to be launched to investigate dark matter and dark energy.

kosmosa göndəriləcək üç dənə daha teleskop var.

So in terms of the big questions:

Əsas suallar nələr?

what is dark matter? What is dark energy?

Qaranlıq maddə nədir? Qaranlıq enerji nədir?

The big questions facing physics.

Bunlar fizikanın cavab axtardığı əsas suallardır.

And I'm sure you have lots of questions,

Əminəm ki sizin də bir çox sualınız var.

which I very much look forward to addressing

Önümüzdəki 72 saat içərisində mən burada

over the next 72 hours, while I'm here. Thank you.

bu suallarınız ələ almaq istəyirəm. Təşəkkürlər.

(Applause)

(Alqışlar)