The Poetry of Everyday Language | Julián Delgado Lopera | TED

Tłumaczenie: Nina Woźniak Korekta: Anna Sobota

My passion for the poetics of everyday language

Moja pasja do poetyki języka codziennego

began at 5 pm on Saturdays,

rozpoczynała się co sobotę o 17:00

at my abuela's dining room,

w jadalni mojej babci

at a table full of loud, unstoppable women.

przy stole pełnym głośnych żywiołowych kobiet.

My five aunts plus my mom’s five aunts,

Moich pięć cioci i pięć cioci mojej mamy, wszystkie z papierosem

all smoking, some in their bras, some in their “rulos,”

niektóre w stanikach, niektóre z wałkami,

all complaining about the ineptitude of their husbands

wszystkie narzekały na nieudolność swoich mężów

or the rising prices at the grocery store.

lub na rosnące ceny w spożywczaku.

Some used grand gestures, pointing with their mouths.

Niektóre używały wymownych gestów, wychylając podbródek.

Others made up words.

Inne tworzyły nowe słowa.

Some yelled, some cried.

Niektóre krzyczały, inne płakały.

They were all narrating a similar experience,

Wszystkie przedstawiały podobne doświadczenie,

but each one of them put her own twist to her story.

ale każda z nich dodawała inny smaczek do swojej historii.

Each one used a different word choice, a different rhythm.

Każda z nich wybierała inne słowa i inny rytm.

My mom complained in silence,

Moja mama narzekała w ciszy,

shaking her head and sighing.

potrząsając głową i wzdychając.

My Tía T used energized curse words,

Moja ciocia T energicznie przeklinała.

"That hijo de su madre," she would say.

Mówiła: “Ten hijo de su madre”,

"That good-for-nothing son of a bitch."

“Ten bezużyteczny sukinsyn”.

(Laughter)

(Śmiech)

My great aunt shut her eyes, drank coffee and pointed at God.

Ciocia mojej mamy zamykała oczy, popijała kawę i wskazywała na Boga.

"Diosito!

“Boże!

What is wrong with this man?"

Co jest nie tak z tym mężczyzną?”

Each one putting a different tune, a different music to her story.

Wypowiedź każdej z nich miała swoją własną melodię.

As a kid, I sat among them in awe,

Jako dziecko siedziałem wśród nich,

marveled at how elastic, how expansive,

zachwycony tym, jak elastyczny, rozległy i niezmierzony

how infinite language felt at the dining table, how fun.

był ich język i ile w nim było zabawy.

If my aunts didn't know a word, they would just make it up,

Jeśli moje ciotki nie znały jakiegoś słowa, to je po prostu wymyślały

laugh about it,

i, śmiejąc się,

and stick it to their husbands' nicknames.

dodawały je do imion mężów.

(Laughter)

(Śmiech)

The word would then be tossed around

To słowo było potem w obiegu,

and eventually become part of our intimate, familiar vocabulary.

aż w końcu stało się elementem naszego rodzinnego słownika.

My family is originally from the coast of Colombia,

Moja rodzina pochodzi z wybrzeża Kolumbii,

which is a region known for its magnificent storytellers,

regionu znanego ze zdolności krasomówczych,

its grand words,

wielkich słów,

a region where made-up words are the norm,

regionu gdzie neologizmy to norma,

where music and rhythm are essential to speaking.

a muzyka i rytm to nieodzowna część mowy.

I inherited the creative tongue from my aunts.

Odziedziczyłem kreatywny język po moich ciotkach.

In Colombia, I was a loud, energized sucker.

W Kolumbii byłem głośnym, energicznym gnojkiem.

I wouldn’t shut up, I made up words, too.

Nie chciałem się uciszyć i też wymyślałem słowa.

But the moment I moved to the States and landed in Miami,

Jednak w momencie, gdy przeprowadziłem się do Stanów i wylądowałem w Miami,

all that energy and love for language disappeared.

cała ta energia i miłość do języka zniknęły.

It was here that I had my first encounter with language hierarchy.

To właśnie tam pierwszy raz spotkałem się z językową hierarchią.

I was 15 years old and we were reading "Romeo and Juliet" in English class.

Miałem 15 lat, gdy czytaliśmy na lekcji “Romeo i Julię“.

I begged and prayed that I wouldn't be called to read Juliet's part

Błagałem o to, by nie być Julią,

because it was long and I didn't know what most of the words meant.

bo jej partie były długie i nie znałem znaczenia niektórych słów.

But of course I was called to read Juliet's part.

Jednak oczywiście, nauczyciel się nie zgodził.

My heart sank.

Moje serce zamarło.

When I said I didn't want to, the teacher responded

Kiedy powiedziałem, że nie chcę, nauczyciel powiedział,

I will lose participation point if I didn't.

że wpisze mi nieobecność.

OK, I had to read it.

Ok, musiałem to przeczytać.

I tried to push my tongue in impossible ways,

Próbowałem wykręcać język na wszystkie strony,

tried to echo the sound that I have been listening around me.

starając się naśladować dźwięki, którym przysłuchiwałem się na co dzień.

But I butchered all the words.

Niestety nic z tego nie wyszło.

Everyone around me laughed

Wszyscy śmiali się ze mnie,

and the teacher just stood there silently.

a nauczyciel stał, nic nie mówiąc.

I remember clenching that desk, wanting to disappear,

Pamiętam, jak ściskałem ławkę, chcąc rozpłynąć się w powietrze

wishing to be made small, invisible.

lub stać się niewidzialnym.

I went home that day and told my mom I wasn't going back to school.

Wróciłem do domu i powiedziałem mamie, że już nigdy nie pójdę do szkoły.

The laughter and ridicule in school created deep fear and anxiety inside me.

To upokorzenie w szkole wytworzyło we mnie głęboki lęk.

I spoke differently and this clearly was wrong.

Mówiłem inaczej, i jak widać, było to złe.

It saddened me that I couldn’t access that part of myself

Było mi smutno, że nie mogłem dotrzeć do tej części mnie,

that was so excited about language

która była zafascynowana językiem,

because my way of speaking, with an accent

Fakt, że mówiłem z akcentem,

or inventing words or pronouncing words as I heard them,

wymyślałem nowe słowa i nie miałem poprawnej wymowy

was deemed wrong.

był uznawany za niewłaściwy.

I said "sans giving" instead of Thanksgiving.

Mówiłem: “Boze Narozenie” zamiast “Boże Narodzenie”.

I mix both languages:

Mieszam oba języki.

"I have to 'plancha' it."

Mówię: “Muszę to plancha”,

"Give me the 'trapo.'"

“Daj mi trapo”,

"Mom wants her 'chanclas.'"

“Mama chce chanclas”,

"'Oye ye estas' ready?"

“Ejee estas ready?”

(Laughter)

(Śmiech)

I remember staying up late to practice pronouncing words

Pamiętam, jak nocami ćwiczyłem wymowę słów,

so the kids at school wouldn't make fun of me.

żeby dzieci w szkole się ze mnie nie nabijały.

I hated myself for not fitting in,

Nienawidziłem siebie za to, że nie pasowałem,

not realizing that there was a hierarchy much bigger than me at play here.

ale nie wiedziałem o hierarchii językowej znacznie potężniejszej niż ja sam.

I felt I was the one who was wrong.

Czułem, że to ja nie miałem racji,

And it wasn't only me who was being corrected and laughed at.

ale to nie tylko ja byłem poprawiany i wyśmiewany.

I saw teachers correct some of my peers,

Moi nauczyciele poprawiali moich kolegów,

usually anyone who wasn't white,

zazwyczaj tych, którzy nie byli biali.

shaming immigrant kids for saying "quota" instead of "quarter,"

Zawstydzali dzieci imigrantów za mówienie: “kłota”,

“la pena bota” instead of “peanut butter,”

“pinet batter”

“con flae” instead of “cornflakes.”

czy “korn fleks”.

(Laughter)

(Śmiech)

It seemed all of us were crossing an invisible language boundary.

Miałem wrażenie, że wszyscy przekraczaliśmy niewidzialną barierę.

A boundary policed by the teacher and maintained by the students' laughter.

Językową barierę strzeżoną przez nauczycieli i śmiech uczniów.

Now let's take a step back and see what's really happening here.

Teraz zatrzymajmy się na chwilę i zobaczmy co tam się tak naprawdę działo.

We tend to think of language, in this case English, as a closed circle,

Zazwyczaj myślimy o języku, w tym wypadku angielskim,

where all of us English speakers exist.

jako o zamkniętym okręgu dla danej społeczności językowej.

A closed circle where correct English is elevated at the center.

Poprawny angielski króluje w samym centrum tego okręgu.

When someone says something in another language,

Jeśli ktoś powie coś w innym języku,

we know it is outside of that circle.

wiemy, że jest poza tym okręgiem.

When someone speaks English with an accent or without proper grammar,

Kiedy ktoś mówi po angielsku z akcentem i popełniając błędy gramatyczne,

we know it is inside the circle,

wiemy, że jest wewnątrz okręgu,

but not correct, not at the center.

ale nie blisko środka.

So we push both the language and the people who speak it

Spychamy i język i osoby, które się nim posługują na margines.

to the margins.

We really don't consider

Nie myślimy o tym,

how looking at language as a closed circle with a solid center

jak postrzeganie języka jako zamkniętego okręgu z mocnym środkiem,

excludes so many people,

wyklucza tak wielu ludzi,

so many ways of speaking and making sense of the world.

tak wiele sposobów mówienia i ogólnie wpływa na świat.

How this in turn creates a hierarchy of language.

I jak to z kolei tworzy hierarchię językową.

I learned about how this hierarchy isolates people the hard way,

Zrozumiałem jak hierarchia izoluje ludzi

by watching the condescension of cashiers at the grocery store

patrząc na protekcjonalność ekspedientów w sklepie

every time my mom wouldn't pronounce things right.

za każdym razem, jak moja mama nie wymawiała poprawnie słów.

By watching my mother shrink at every joke at her mispronunciation

Patrząc, jak moja mama kurczyła się, słysząc żarty z jej wymowy,

until she stopped trying to speak English altogether

przez co w końcu przestała mówić po angielsku

and would just sit quietly in shame.

i zawstydzona zamilkła.

My mother, who back in Colombia will call the manager,

Moja mama, która w Kolumbii, zawołałaby kierownika

the owner if needed,

lub właściciela,

when her coupons wouldn't scan because

jeśli jej kupon na ryż nie działa,

a “dwa są w cenie jednego, señorita, tak tu jest napisane.

“This rice is two for one, señorita, it says it right here.

Llámame el manager.”

Llámame el manager”.

(Laughter)

(Śmiech)

I can still see her, hand on hips, negating with her head,

Nadal ją widzę, kręcąc głową, z rękami opartymi na biodrach,

articulating like homegirl got a degree in bargaining studies.

mówiąc, jakby skończyła studia z negocjowania.

(Laughter)

(Śmiech)

My mom, the discounts queen,

Moja mama, królowa okazji,

would not leave until she felt justice was served

nigdy nie odchodziła, aż nie zapanowała zgoda

between coupons and rice.

między kuponem a ryżem.

Proudly bragged to her sisters about it later over coffee.

Potem chwaliła się siostrom przy filiżance kawy.

I walked alongside her with a warm grounding feeling.

Chodziłem obok niej szczęśliwy i uziemiony.

My mom could take anyone.

Co za kobieta!

When we moved to the States,

Kiedy przeprowadziliśmy się do Stanów,

her sense of being a valued human being deserving of respect was destroyed

jej poczucie własnej wartości zostało zniszczone

by ridicule and condescension.

przez drwiny i protekcjonalność.

As I slowly became aware of this hierarchy,

Gdy dowiedziałem się o tej hierarchii,

I realized that my mom, my sister, my friends and me,

zdałem sobie sprawę z tego, że ja i moi bliscy

we were all close to the bottom.

byliśmy blisko dolnej granicy.

We were on the margins of this circle and therefore of society.

Wszyscy byliśmy z dala od środka okręgu i tym samym na marginesie społeczeństwa.

We couldn't reach the center

Nie mogliśmy być w centrum

because of our ethnic and cultural background.

przez nasze pochodzenie.

We sat in shame because our way of speaking wasn't as "refined."

Żyliśmy zawstydzeni, bo to, jak mówiliśmy, nie było doskonałe.

I realize also that this hierarchy permeates all spaces

Hierarchia językowa przenika też inne sfery

and it's a gatekeeper when it comes to accessing resources and opportunities.

i jest niczym furtka do różnych zasobów i szans.

I wasn't hired on several jobs

Nie zatrudniali mnie,

because I couldn’t speak “correct English,”

bo nie mówiłem “poprawnym angielskim”.

the managers letting me know,

Pracodawcy mówili,

"We're just a little worried the customers won't understand you."

że trochę martwią się, że nie dogadam się z klientami.

My writing also hasn't been published in many places

Moje teksty nie były publikowane w wielu miejscach,

because it mixes both languages and this is seen as less than, not pure.

bo zawierały słowa w obu językach i były uznawane za gorsze, skażone.

My writing has been ridiculed in many academic workshops

Na akademickich warsztatach wyśmiewano moje teksty.

where several times white writers have made fun

Kilka razy biali pisarze śmiali się

of my use of Spanglish out loud,

z używania spanglisha,

rereading the text for all to hear,

czytając wszystkim na głos moje teksty,

questioning its legitimacy as real literature.

kwestionując ich wartość literacką.

My abilities as a student, a worker,

Moje kompetencje jako studenta i pracownika

my value as a human being, has been questioned over and over again.

oraz moja wartość jako człowieka były ciągle kwestionowane.

And yet.

A jednak...

There's beauty and connection in these marginal spaces.

jest piękno i połączenie między tymi z marginesu.

For people in the margins, language creates cohesion between us.

Dla tych ludzi język staje się spoiwem.

That "different" way of speaking is a secret door

Inny sposób mówienia jest portalem,

only some of us have access to.

do którego tylko niektórzy mają dostęp.

A door to an underworld of language freedom.

Portal do podziemi wolności językowej.

This world begins for me not in Miami,

Wszedłem do tego świata nie w Miami,

but in the former "Esta Noche" gay Latino bar here, in San Francisco.

ale tutaj, w San Francisco, barze dla LGBT Latynosów.

(Cheers and applause)

(Wiwaty i brawa)

Ten years ago, I moved to San Francisco in search of my freak tribe

10 lat temu przeprowadziłem się tutaj, szukając swojego plemienia

and found the “queenas” tucked in a dingy bar on 16th Street,

i znalazłem w obskurnym barze “queeny”,

ironing their wigs and filling up their bras.

prasujące peruki i wypychające sobie staniki.

Queena -- it’s a blend between “queen”

“Queena” to połączenie angielskiego “queen”

and “reina,” Spanish for queen.

i hiszpańskiego “reina”. Oba słowo znaczą “krolówa”.

Queena.

Queena.

(Laughter)

(Śmiech)

It was at "Esta Noche" that I learned

To w tym barze dowiedziałem się

about the long history of LGBT people creating new words

o długiej historii tworzenia nowych słów przez osoby LGBT.

to reflect our own histories, our own realities.

Robili to, by przedstawiać własne historie i własną rzeczywistość.

It was here that my passion for language bloomed again.

To tam moja pasja do języka odżyła.

The story begins with the words.

Ta historia rozpoczyna się od słów:

"Fierce,"

“dziki”,

"perra,"

“perra”,

"sissy marica,"

“gejuszek”,

"come here, butch papi."

“Chodź tu, butch papi”,

Here, Spanglish blends with queer slang

Tam spanglish mieszał się ze slangiem LGBT,

as drag queens take the center stage to the roar of the crowd.

kiedy drag queen stali na scenie ku uciesze tłumu.

Here, there's unapologetic invention and creativity.

Niepokorna fantazja i kreatywność.

It is not only a mix of two languages,

To nie tylko mieszanka dwóch języków,

but a constructing, a shaping of new words

ale też tworzenie nowych słów,

to reflect our own bodies, our own gender,

by opisywać swoje ciała, płeć.

the ways that we come together.

Nasze całe człowieczeństwo.

Here, you don't have to be a man or a woman.

Tu nie trzeba być mężczyzną lub kobietą.

You don't have to be gay or straight.

Nie trzeba być homo lub hetero.

Here, the categories for gender are infinite,

Kategorie płci są niezliczone

as are the words to describe body parts,

tak jak słowa opisujące części ciała,

sexual orientation, feelings.

orientacji seksualnej czy uczuć.

Here, language lets her hair down,

Język może rozwinąć skrzydła,

"se suelta las trenzas."

“se suelta las trenzas.”

Gloria Trevi plays in the background as the next drag queen gets introduced

W tle gra Gloria Trevi a następna drag queen jest przedstawiona

as a non-binary femme daddy mermaid of the revolution.

jako niebinarna lesbijka syrena.

(Laughter)

(Śmiech)

We all snap our fingers,

Wszyscy pstrykami palcami,

"Get it! Mami!"

“Dawaj! Mami!”.

I stand next to someone with hot pink hair and a T-shirt that reads

Stoję obok kogoś w mocno różowych włosach i z koszulką z napisem:

"Gender queer cyborg."

“Queerowy cyborg”.

(Laughter)

(Śmiech)

Boys in crop tops yell, "Yes, perras."

Chłopcy w krótkim koszulkach krzyczą: “Tak, perras.”

They sashay up and down, twirling on the dance floor.

Chodzą dumnie po sali i wirują na parkiecie.

"Serve," someone says,

“Sztos”, ktoś powiedział,

“Bring it,” someone responds,

“No dawaj” ktoś odpowiedział,

“¡Esa!” we all roar.

a wszyscy krzyczeliśmy “Esa!“.

We wear glitter on our bodies and glitter on our language.

Mieliśmy brokat na ciele i brokat na języku.

We feel seen.

Czuliśmy się widziani.

Our realities take up space

Nasza rzeczywistość ma przestrzeń

and therefore we experience a sense of belonging.

a my poczucie przynależności.

We feel less alone, connected.

Czujemy się mniej samotni.

We add a sense of magic and possibility to the world.

Dodajemy iskierkę magii i możliwości do świata.

We make it less boring and more inviting.

Dzięki nam jest ciekawszy i bardziej przyjazny.

Now think of the ways that you speak,

Pomyślcie o tym, w jaki sposób mówicie

the words that you use.

i o słowach, których używacie.

Think of how you have borrowed words from your parents, your friends.

O słowach, które pożyczyliście od rodziców, przyjaciół.

This is how you know you belong to those circles, right?

W nich się zawiera przynależność do grupy.

By echoing back that language.

Dzięki powtarzaniu języka.

The place where you grow up shows up in your accent, how you punctuate,

Pochodzenie uwydatnia się w akcencie, interpunkcji,

how you use your vowels.

w tym, jak używa się samogłosek.

This is your very own language wardrobe.

To wasze własne językowe zaplecze.

Each one of us has a different wardrobe depending on our background,

Każdy ma inne w zależności od pochodzenia,

our ethnicity, our access to education, our immigration status,

dostępu do edukacji czy statusu imigranta.

the places that we come from.

Now consider how some of the most glittery,

Niestety niektóre z najbardziej barwnych

the most creative language wardrobes are erased,

i kreatywnych są odrzucane,

stigmatized or only seen as spectacles.

stygmatyzowane lub stają się show.

But what if,

A co jeśli,

alongside the language wardrobes we see and hear every day,

pozwolilibyśmy tym dziwnym i niezrozumianym współistnieć

we also allowed for the freaky, the weird,

razem z tymi “poprawnymi”.

the ones that we don't understand.

Wouldn't our world be that much more interesting?

Czy nasz świat nie byłby o wiele ciekawszy?

Wouldn't our notion of what it means to be human expand?

Czy nasza koncepcja człowieczeństwa by się nie rozszerzyła?

What would happen if these different ways of using language,

Co jeśli uznalibyśmy, że to inne posługiwanie się słowem,

of mixing English with other languages,

wymyślanie nowych

of making up words, were not considered less than,

czy mieszanie języków

but instead, manifestations of creative brilliance?

jest przejawem kreatywnego geniuszu?

People are, after all, inventing, creating, mixing.

Ludzie to istoty kreatywne.

What would happen if, for instance,

Co gdybyśmy nie widzieli

we didn’t see English and Spanish as mutually exclusive,

angielskiego i hiszpańskiego jako nawzajem się wykluczających

as two separate languages,

oddzielnych języków,

but as open circles touching each other?

tylko jako dwa otwarte i stykające się okręgi?

Imagine legislation written in Spanglish

Wyobraźcie sobie ustawy pisane w spanglishu

or traffic signs written in queer slang.

czy slang LGBT na znakach drogowych.

"Men at Werk."

“Roboty dragowe”.

(Laughter)

(Śmiech)

Imagine textbooks where children also learn words

Albo podręczniki, z których dzieci uczą się słów

such as “gender queer” and “queena,”

“queer” czy “queena”,

where they learn how to write, “Ahí te guacho mami.”

gdzie znajdą hiszpańskie wyrażenia.

That playfulness will seep into our own lives,

Zabawa i kreatywność wsiąknie i rozjaśni nasze życia.

lighten our worlds.

Maybe we would treat each other better.

Może traktowalibyśmy się nawzajem lepiej.

Our daily interactions will be kinder,

Bylibyśmy bardziej życzliwi,

less uncomfortable and fearful around those who speak differently.

swobodni i mniej bojaźliwi wśród tych, którzy mówią inaczej.

Less isolating and damaging for those of us on the margins.

Nie odseparowywalibyśmy od siebie i nie niszczyli tych z marginesu.

I want to invite us to suspend the idea of a "correct" way of speaking,

Zachęcam was, aby zarzucić ideę “poprawnego” języka,

a "correct" way of using language.

“poprawnego” wypowiadania się.

And let's allow for those rhythms,

Pozwólmy tej melodii,

those incorrect words at the margins to rise up.

tym niepoprawnym słowom z marginesu powstać.

Let's listen.

Posłuchajmy.

Recognize the glitter in each other's way of speaking.

Zauważcie brokat na języku każdej osoby.

Activate that kid at the dining table

Obudźcie w sobie to dziecko

who is in awe and curious about language and its world.

zachwycone i ciekawe języka i jego świata.

That child listening to her tías drop their

To dziecko, które przy stole słuchało jak jego ciotki

"Ay, my goodness,"

mówiły: “O mój boże”

as they drop their “Ajá, baby, come pa acá.”

ale też: “Ajá, skarbie, chodź pa acá.”

Their endless possibility to bring surprise and magic through language.

Zawsze potrafiły zaskoczyć i czarować swoim językiem.

Let's dance "pegadito" with language.

Bawmy się językiem.

Let's tune into the ways that each one of us speaks.

Wczujmy się w to, jak każdy z nas przemawia

The many different ways

i jak każdy na swój sposób

that each one of us make sense of the world.

nadaje swojemu życiu sens.

Thank you.

Dziękuję.

(Applause and cheers)

(Wiwaty i brawa)