The Foods Humanity Forgot — and How We’re Bringing Them Back | Helianti Hilman | TED

Translator: Sanntint Tint Reviewer: Moon Thit

Indonesia does not have a food crisis.

အင်ဒိုနီးရှားမှာ စားနပ်ရိက္ခာ အကျပ်အတည်း မရှိဘူး။

What we have is actually a food policy crisis.

ကျွန်မတို့မှာ တကယ် ရှိနေတာက စားနပ်ရိက္ခာ မူဝါဒ အကျပ်အတည်းပါ။

We have the answer, actually, in our food biodiversity.

ကျွန်မတို့ရဲ့ အစားအစာ ဇီဝစုံလင်မှုမှာ အဖြေ ရှိတယ်။

We have over 1,200 grains, over 600 edible roots,

ကျွန်မတို့မှာ နှံစားပင် ၁၂၀၀ ကျော်၊ စားသုံးနိုင်တဲ့ အမြစ် ၆၀၀ ကျော် ရှိပြီး

not to mention more than 550 fruits

သစ်သီး ၅၅၀ ကျော်၊ ပင်လယ်စာ ၁,၆၀၀ နဲ့

and 1,600 seafood and many more.

နောက်ထပ်အများကြီးရှိတာ ဖော်ပြမထားသေးဘူး။

And we can find all these food sources in different landscapes.

မတူညီတဲ့ ရေ၊မြေအနေအထားတွေမှာ ဒီအစားအစာရင်းမြစ်အားလုံးကို တွေ့နိုင်တယ်။

ဒါကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားမှာ အလွန်ကွဲပြားတဲ့ ရေ၊မြေအနေအထားရှိတယ်။

So Indonesia has a very diverse landscape.

We have over 17,000 islands across the archipelago,

ကျွန်မတို့မှာ မိုးသစ်တော၊ လမုတော၊ သစ်ဆွေးမြေ ဧရိယာ၊

from sea to the mountains,

မိုးနည်း မြေဧရိယာတွေ အပါအဝင်

including rainforest, mangrove area, peatland area,

ပင်လယ်ကနေ တောင်တန်းတွေအထိ ကျွန်းစုတစ်လျှောက်မှာ ကျွန်းပေါင်း

arid land area.

၁၇,၀၀၀ ကျော်ရှိတယ်။

You know, everything is there.

အဲဒီမှာ အားလုံးရှိတာ သိကြမှာပါ။

So actually there is no need for one-fits-all diet,

ဒါကြောင့် ဒီရေ၊မြေအနေအထားတစ်ခုစီမှာ ကိုယ်ပိုင်အစားအစာ

because each of these landscapes have their own food sources.

ရင်းမြစ်တွေ ရှိတာကြောင့် တစ်ခုတည်းနဲ့ အားလုံး အံဝင်တဲ့ အစားအစာ မလိုအပ်ဘူး။

For a lot of [the] Indigenous community,

ဒေသခံ အသိုက်အဝန်းများစွာအတွက်၊

these landscapes are a supermarket without bills.

ဒီရေ၊မြေအနေအထားတွေက အခကြေးငွေမယူတဲ့ စူပါမားကတ်တစ်ခုပါ။

So I started Javara 15 years ago

ဒီတော့၊ လွန်ခဲ့တဲ့ ၁၅ နှစ်က မေ့လျော့နေတဲ့

with the mission of bringing back forgotten food biodiversity

အစားအစာ ဇီဝမျိုးစုံကို ပြန်ယူဆောင်ဖို့ ရည်ရွယ်ချက်နဲ့အတူ၊ ဌာနေတိုင်းရင်းသားတွေနဲ့

to help Indigenous and smallholder food farmers to improve their lives,

အသေးစား အစားအစာ တောင်သူတွေရဲ့ ဘဝ တိုးတက်လာစေဖို့ Javara ကို စတင်ခဲ့တယ်၊

while also providing consumers with healthier diets,

တစ်ချိန်တည်းမှာ ဂေဟဗေဒနဲ့လည်းဆိုင်တဲ့ ထုတ်ကုန်တွေနဲ့အတူ

with products that are also ecological.

စားသုံးသူတွေကို ကျန်းမာစေတဲ့ အစားအစာတွေလည်း ပံ့ပိုးရင်းပါ။

So of course, I got to travel across Indonesia,

 ဒါကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားကို ဖြတ်ပြီး ခရီးသွားရင်း

spending time with Indigenous community,

တိုင်းရင်းသားတွေနဲ့ အချိန်ကုန်ဆုံးခဲ့တယ်၊

and to my surprise,

ကျွန်မ အံ့သြမိတာက၊

places that are so remote

အစိုးရမူဝါဒ၊ စားနပ်ရိက္ခာ မူဝါဒ

and not even touched by the government policy,

အစီအစဉ်တွေကနေ ဝေးလံလွန်းတဲ့ နေရာတွေက

food policy programs,

အစာ ကောင်းကောင်း စားရပြီး

are well-fed and healthy.

ကျန်းမာရေးနဲ့ ညီညွတ်တာပါ။

Yes, they may not have much cash,

ဟုတ်ပါတယ်၊ သူတို့မှာ ငွေအများကြီးမရှိပေမဲ့၊

but they are [not] lacking of healthy, nutritious food,

သဘာဝ ဝန်းကျင် မပျက်စီးသရွေ့ ကျန်းမာရေးနဲ့ ညီညွတ်ပြီး

as long as the natural environment is not being destroyed.

အာဟာရပြည့်ဝတဲ့ အစားအစာတွေ ချို့တဲ့မှာမဟုတ်ဘူး။

So let's look into the crop diversity that we have.

ဒီတော့ ကျွန်မတို့မှာ ရှိတဲ့ သီးနှံ မျိုးကွဲတွေကို လေ့လာကြည့်ရအောင်။

We have grains.

ကျွန်မတို့မှာ နှံစားပင်တွေ ရှိတယ်။  

We have edible roots.

စားသုံးနိုင်တဲ့ အမြစ်တွေ ရှိတယ်။  

We have fruit-based. We even have tree trunk.

သစ်သီးအခြေခံတာတွေ ရှိတယ်။   သစ်ပင် ပင်စည်တောင် ရှိတယ်။

And all of these are gluten free.

ဒီအရာအားလုံးက ပရိုတင်းဓာတ် မပါဘူး။

(Laughter)

(ရယ်သံများ)

So another example is on our sugar diversity.

ဒီတော့ အခြားဥပမာတစ်ခုက ကျွန်မတို့ရဲ့ သကြားဓာတ် စုံလင်မှုအကြောင်းပါ။

We have at least four native fruit trees,

ကျွန်မတို့မှာ မြေနိမ့်ပိုင်းနဲ့ ကမ်းရိုးတန်း ဒေသအတွက်

including coconut for the lowland and coastal area,

အုန်းသီး၊ သစ်တော ဧရိယာအတွက် arenga  အပင် အပါအဝင်

arenga tree in the forest area.

ဇာတိရင်း အသီးပင် လေးမျိုးရှိတယ်။

We have arid land

ကျွန်မတို့မှာ lontar ဒါမှမဟုတ်

with the lontar or palmyra sugar.

palmyra သကြားဓာတ်ပါတဲ့ ခြောက်သွေ့ မြေရှိတယ်။

And then we have nypa in the wetland.

ပြီးတော့ ရေဝပ်မြေမှာ ဓနိပင်ရှိတယ်။

But by the way, nypa also produces salt.

ဒါပေမဲ့၊ ဓနိပင်က ဆားလည်း ထုတ်လုပ်ပေးတယ်။

How bizarre it is.

ဘယ်လောက် ထူးဆန်းလဲ။

The same plant produces sugar and salt.

အလားတူ အပင်က သကြားနဲ့ ဆားကိုထုတ်လုပ်ပေးတယ်။

And every single of these sugars [is] low-glycemic,

ဒီသကြားတိုင်းက သကြားဓာတ်ညွှန်းကိန်း နိမ့်ပြီး

providing slow-release energy.

အနှေးထုတ်လွှတ်တဲ့ စွမ်းအင်ကို ပေးတယ်။

And they are very sustainable.

ဒါတွေကက ရေရှည်တည်တံ့တယ်။

They can easily be productive at least for another 50 years.

ဒါတွေက အနည်းဆုံး နောက်ထပ် အနှစ် ၅၀ မှာ အလွယ်တကူ ထုတ်လုပ်ပေးနိုင်တယ်။

Yet the government decided to come up with massive food estates

ဒါပေမဲ့၊ ကြံစိုက်ခင်းတွေမှာ စားနပ်ရိက္ခာ အမြောက်အမြား

on sugar cane plantations.

ထွက်လာဖို့  အစိုးရက ဆုံးဖြတ်ခဲ့တယ်။

So let's deep dive into an example of ube or greater yam.

ဒီတော့ ကန်စွန်းဥ ဒါမဟုတ် ပိုကြီးတဲ့ ဝဥရဲ့ ဥပမာကို စေ့စေ့ငင ကြည့်ရအောင်။

Ube can be found in the wild.

ကန်စွန်းဥကို တောရိုင်းမှာ တွေ့နိုင်တယ်။  

Easily domesticated, can grow under the shade of the tree,

အလွယ်တကူ ယဉ်ပါးအောင်လုပ်ပြီး အပင်ရိပ်မှာ အလွယ်တကူ စိုက်ပျိုးနိုင်ကာ

and it can easily -- you get over 40 kilos each harvest.

ဆွတ်ခူးချိန်တိုင်းမှာ ကီလို ၄၀ ကျော် ထွက်တယ်။

So this is the type of staple food

ဒီတော့ ဒါက သစ်တောကို ဖျက်ဆီးဖို့

which you don't need to destroy the forest,

မလိုအပ်တဲ့ အဓိက အစားအစာ အမျိုးအစားပါ၊

you don't need to poison our soil,

မြေဆီလွှာကို အဆိပ်သင့်ဖို့ မလိုအပ်ဘဲ၊

and basically you don't even need to introduce new type of crop.

အခြေခံအနေနဲ့ သီးနှံအမျိုးအစားသစ်ကို မိတ်ဆက်ဖို့တောင် မလိုအပ်ဘူး။

Unfortunately, the government,

ကံဆိုးချင်တော့၊ အစိုးရ၊

the policy for over four decades choose to ignore our food biodiversity,

ဆယ်စုနှစ် လေးစုကျော်ကြာ မူဝါဒက အစားအစာ ဇီဝမျိုးကွဲတွေကို လျစ်လျူရှုကာ၊

and instead monoculture of rice prevails.

ဒါအစား စပါးတစ်မျိုးတည်း စိုက်ပျိုးမှုက လွှမ်းမိုးသွားတယ်။

Over 98 percent of Indonesians are consuming rice right now.

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံသား ၉၈ % ကျော်ဟာ လက်ရှိ  ဆန်ကို စားသုံးနေကြတာပါ။

Let's compare with 1954, where actually it was only 53 percent.

တကယ်တော့ ၅၃ % ပဲရှိခဲ့တဲ့၊ ၁၉၅၄ ခုနှစ်နဲ့ နှိုင်းယှဉ်ကြည့်ရအောင်။

The rest was based on cassava, corn, sago and other edible roots.

ကျန်တာက ပီလောပီနံ၊ ပြောင်း၊ သာဂူနဲ့ အခြားစားလို့ရတဲ့ အမြစ်တွေကို အခြေခံတာပါ။

So I have to say, this is embarrassing,

ဒါကြောင့် ပြောရမယ်ဆိုရင်၊ ဒါက ရှက်စရာကောင်းပြီး၊

and at the same time very frustrating

တစ်ချိန်တည်းမှာ စားနပ်ရိက္ခာ ပေါများတဲ့

that a country like Indonesia where the food is abundant,

အင်ဒိုနီးရှားလို နိုင်ငံမျိုးမှာ စိတ်ပျက်စရာပါ၊

we have such high rate on stunting and malnutrition,

ကျွန်မတို့မှာ ကြီးထွားနှုန်း ရပ်တန်တာနဲ့ အာဟာရချို့တဲ့မှုနှုန်း မြင့်မားတယ်၊

not to mention the impact of our food policy towards deforestation,

သစ်တောပြုန်းတီးမှု၊ မြေယာပျက်စီးမှု၊ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်မှု၊ သဘာဝဘေးအန္တရာယ်တွေ၊

land degradation, climate change, natural disasters,

လယ်သမားတွေ ဆင်းရဲမွဲတေမှုနဲ့ လူထု အကြား

impoverishment of our farmers

အစားအသောက် ချို့တဲ့မှုအပေါ်

and also poor diet among the population.

စားနပ်ရိက္ခာ မူဝါဒရဲ့ သက်ရောက်မှုကို ထည့်မပြောသေးဘူး။

We do have a vision, actually, on how the policy should be.

ကျွန်မတို့မှာ မူဝါဒက ဘယ်လို ဖြစ်သင့်တယ်ဆိုတဲ့ အမြင်ရှိတယ်။

We need to shift from monoculture to food biodiversity.

တစ်မျိုးတည်း စိုက်ပျိုးမှုကနေ အစားအစာ ဇီဝစုံလင်မှုဆီ ပြောင်းလဲဖို့ လိုအပ်တယ်။

We need to revive back the heritage food

သဘာဝကို မပျက်မစီး ထိန်းသိမ်းရင်း၊

that actually can provide good nutrition for all,

အားလုံးအတွက် တကယ် ကောင်းမွန်တဲ့ အဟာရပေးနိုင်တဲ့

while also keeping intact the nature.

အမွေအနှစ် အစားအစာတွေကို ပြန်လည်အသက်သွင်းဖို့ လိုအပ်တယ်။

It is time for us to give a center stage for the food biodiversity.

စားနပ်ရိက္ခာ ဇီဝစုံလင်မှုအတွက် အဓိကကျတဲ့ အဆင့်တစ်ခုကို ပေးရမယ့် အချိန်ပါ။

To be able to find the solutions that we need.

လိုအပ်တဲ့ ဖြေရှင်းမှုတွေကို ရှာဖွေနိုင်စေဖို့ပါ။

This is an example of a small village in Central Java,

ဒါက ဂျာဗား အလယ်ပိုင်းက ရွာလေးတစ်ရွာရဲ့ ဥပမာတစ်ခုပါ၊

which decided to embark on a journey to nutrify its community,

ဒီရွာက ၎င်းရဲ့ ရပ်ရွာကို အာဟာရဖြစ်စေဖို့ ခရီးတစ်ခုစတင်ဖို့ ဆုံးဖြတ်ခဲ့ပြီး

making sure that every household [has] a food garden,

အိမ်ထောင်စုတိုင်းမှာ အစားအစာ ဥယျာဉ်၊ ကြက်၊ ငါး၊ ဟင်းသီးဟင်းရွက်၊

cultivating chicken, fish, vegetables, fruits, herbs.

သစ်သီး၊ ဟင်းခတ်အပင်တွေ  မွေးမြူ၊ စိုက်ပျိုးထားတာကို သေချာစေခဲ့တာပါ။

And this is interesting because once they did that,

စိတ်ဝင်စားစရာက ဒါကို လုပ်လိုက်တာနဲ့၊

they can reduce their grocery costs by 30 percent,

သူတို့ရဲ့ ကုန်စုံဆိုင် စရိတ်ကို ၃၀ % လျှော့ချနိုင်တယ်၊

improving their household income by 20 percent,

သူတို့ရဲ့ အိမ်ထောင်စုဝင်ငွေက ၂၀ % တိုးတက်လာတယ်၊

increasing class attendance and also improving the student grades.

​​အတန်းတက်ရောက်မှု တိုးလာတာအပြင်ကျောင်းသား အဆင့်တွေကိုလည်း မြှင့်တင်ပေးလို့ပါ။

So nutrition matters.

ဒါကြောင့် အာဟာရက အရေးကြီးတယ်။

Feeding the nation is one thing,

နိုင်ငံကို ကျွေးမွေးတာက တစ်ခုဆိုပေမဲ့၊

but nutrifying the community goes a very long way.

ရပ်ရွာကို အာဟာရဖြစ်စေတာက အလွန် ခရီးရောက်ပါတယ်။

So children [are] our future.

ဒီတော့ ကလေးတွေက ကျွန်မတို့ရဲ့ အနာဂတ်ပါ။

It is also time for the food policy

စားနပ်ရိက္ခာ မူဝါဒက

to also include food culture education into our curriculum,

သင်ရိုးညွှန်းတမ်းထဲက အစားအစာ ယဉ်ကျေးမှု ပညာရေးမှာ ပါဝင်စေဖို့ အချိန်တန်ပါပြီ၊

teaching our children about where their food comes from,

ကလေးတွေကို သူတို့ရဲ့ အစားအစာ ယဉ်ကျေးမှုလက္ခဏာကို လက်ခံဖို့၊

what [is] the food biodiversity available around them,

အစာတွေမှာ ရှိတဲ့ အာဟာရနဲ့ အစားအစာက

to embrace their food culture identity,

ရေရှည်တည်တံ့မှုနဲ့ ဆက်စပ်ပုံကို နားလည်ဖို့

to understand the nutrition that they have

သူတို့ရဲ့အစားအစာက ဘယ်က လာတာ၊

and how our food relates with sustainability.

သူတို့ ပတ်ဝန်းကျင်မှာ ရနိုင်တဲ့ ဇီဝစုံလင်မှုက ဘာဆိုတာကို သင်ကြားပေးတာပါ။

So basically,

အခြေခံအနေနဲ့တော့၊

if we can shift the policy

ကျွန်မတို့ဟာ အစားအစာ ဇီဝမျိုးစုံ ပါ၀င်ဖို့

to include food biodiversity,

မူဝါဒကို ပြောင်းနိုင်ရင်၊

we can provide nutrition,

သဘာဝကို မထိခိုက်စေဘဲ၊

good nutrition for all

အားလုံးအတွက် အာဟာရ၊

without jeopardizing our nature.

ကောင်းမွန်တဲ့ အာဟာရကို ပေးနိုင်မှာပါ။

It is time for us to invest more in food biodiversity,

အစားအစာ အနာဂတ်အတွက် လက်တွေ့ကျတဲ့၊ အားလုံး ပါဝင်တဲ့

in the mainstreaming of biodiversity

ဖြေရှင်းမှု အဖြစ် ဇီဝမျိုးကွဲတွေရဲ့  

as [a] practical, inclusive [solution] for the future of our food.

ပင်မရေစီးကြောင်းမှာ အစားအစာဇီဝစုံလင်မှုကို ပိုရင်းနှီးမြုပ်နှံဖို့ အချိန်တန်ပါပြီ။

Not only that we have a food policy crisis,

ကျွန်မတို့မှာ  စားနပ်ရိက္ခာ မူဝါဒ အကျပ်အတည်းသာမက၊

we also have a food identity crisis.

စားနပ်ရိက္ခာ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာ ပြဿနာလည်းရှိနေတယ်။

For decades, we have been ripped off

ကျွန်မတို့ဟာ ကျွန်မတို့ရဲ့ ယဉ်ကျေးမှုနဲ့

from our relationship to culture and nature.

သဘာဝဆိုင်ရာ ဆက်နွယ်မှုကနေ ဆယ်စုနှစ်များစွာ ဆုတ်ဖြဲခံထားရတာပါ။

We have to help the people to go through this crisis of identity,

အဖြေဖြစ်လာဖို့ အမွေအနှစ် အစားအစာရဲ့ အရေးပါမှုကို နားလည်ပြီး

allowing them to understand the importance of heritage food

ဒါက အနာဂတ်ရဲ့ အစားအစာ ဖြစ်တာကိုလည်း နားလည်စေရင်း၊

to become the answer,

ဒီ ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာ

and also to understand that it is the food of the future.

အကျပ်အတည်းကို ဖြတ်ကျော်ဖို့ လူတွေကိူ ကူညီပေးဖို့လိုတယ်။

Rebranding it, making it sexy and hyped

ဒါကို ဆွဲဆောင်မှုရှိပြီး ညံ့ဖျင်းတဲ့ အစားအစာအဖြစ်

so that it is no longer perceived as a poor man diet.

မမြင်တော့အောင် ကြော်ငြာရင်း  ပုံရိပ်ကို ပြန်ပြောင်းလိုက်တာပါ။

Thank you.

ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။

(Applause)

(လက်ခုပ်သံများ)