5 Values for Repairing the Harms of Colonialism | Jing Corpuz | TED

Translator: Chi Linh Reviewer: Nguyen Minh

(Speaking in Kankana-ey)

(Nói tiếng Kankana-ey)

And I wish I can continue in my language so that I can make no mistakes.

Và tôi mong có thể tiếp tục với ngôn ngữ của mình để không phạm phải sai lầm nào.

(Laughter)

(Tiếng cười)

I greet you in the language of my Indigenous Kankana-ey Igorot ancestors.

Tôi chào các bạn bằng ngôn ngữ của tổ tiên người Kankana-ey Igorot bản địa.

And I acknowledge that I am in the homelands of the Lenape people.

Và tôi thừa nhận là tôi đang ở quê hương của người Lenape.

I am Jing,

Tôi là Jing,

and I come from the central mountain range

và tôi đến từ một dãy núi trung tâm

of the northern part of the Philippines.

của phía bắc ở Philippines.

If you've heard of the Banaue Rice Terraces,

Nếu bạn đã từng nghe đến ruộng bậc thang Banaue,

which is one of the wonders of the modern world,

là một trong những kì quan của thế giới hiện đại,

that is the region where I am from.

thì tôi đến từ vùng đất đó đấy.

My ancestors built these terraces by hand,

Tổ tiên của tôi đã xây dựng những bậc thang này bằng tay,

as a community, through the centuries.

như một cộng đồng, qua nhiều thế kỉ.

It is their intimate knowledge of nature and of the way that the river flows,

Đó là vốn kiến thức sâu sắc của họ về tự nhiên và cái cách dòng sông chảy

the waters flow and the waters are stored,

dòng nước chảy và nước được lưu trữ,

that enables these terraces to be irrigated

nó giúp những bậc thang này được tưới tiêu

without the help of machines.

mà không cần sự hỗ trợ của máy móc.

The art and science of building and irrigating these terraces is magical.

Nghệ thuật và khoa học của xây dựng và tưới những bậc thang này rất kì diệu.

They have been sustainably and beautifully irrigated for centuries.

Chúng đã được tưới tiêu một cách bền vững và đẹp mắt qua hàng thế kỉ rồi.

Now, my people are also known as one of the unconquered

Bây giờ thì bộ tộc chúng tôi cũng được biết đến là một trong những bộ tộc

and uncolonized tribes of the Cordillera Mountains.

vẫn chưa bị xâm chiếm thuộc địa của dãy núi Cordillera.

We successfully resisted more than 300 years of Spanish colonization

Chúng tôi đã thành công kháng cự được hơn 300 năm thuộc địa của Tây Ban Nha

because the mountains that we nurtured and cared for protected us in return.

bởi vì dãy núi mà chúng tôi nuôi dưỡng và chăm sóc đã bảo vệ chúng tôi trở lại.

Now, to be sure,

Để cho chắc chắn thì,

the Spanish attempted. They heard about our gold.

người Tây Ban Nha đã thử rồi. Họ nghe về vàng ở đó rồi.

So they sent many expeditions into the mountains to mine our gold

Cho nên họ có rất nhiều cuộc thám hiểm đến núi để đào vàng của chúng tôi

and to tax us.

và để đóng thuế chúng tôi.

But the historical records show,

Nhưng mà ghi chép lịch sử thì cho thấy

I kid you not,

tôi không đùa đâu,

members of the expedition were sent back inevitably

những người trong cuộc thám hiểu đó không thể tránh bị trả về

and sometimes without their heads.

và thỉnh thoảng về mà mất luôn đầu.

(Laughter)

(Tiếng cười)

That's right.

Là vậy đấy.

We are --

Chúng tôi là

We were a headhunting people.

Chúng tôi là một bộ tộc săn đầu.

(Laughter)

(Tiếng cười)

And the name of my mother’s hometown, Besao, comes from the word “buso,”

Và tên của quê hương mẹ tôi, Besao, là bắt nguồn từ chữ “buso”,

which means headhunter.

có nghĩa là kẻ săn đầu người.

And this is why I'm always joking around with my colleagues,

Và đó là lí do tôi luôn giỡn với đồng nghiệp rằng,

“I am a recovering headhunter.”

“tôi là một kẻ săn đầu người đang hồi phục.”

(Laughter)

(Tiếng cười)

When we drove the Spanish out of the Philippines in the late 1800s,

Khi chúng tôi đưa người Tây Ban Nha ra khỏi Philippines vào cuối những năm 1800,

they were unfortunately replaced by a more creative colonizer:

không may là họ bị thay thế bởi một thực dân sáng tạo hơn:

the Americans.

người Mỹ.

And the pressure on our homelands increased exponentially.

Áp lực lên quê hương của tôi tăng theo cấp số nhân.

They wanted to mine our gold,

Họ muốn khai quật vàng của chúng tôi,

to dam our rivers and to log our forests that we had cared for

đắp đê sông của chúng tôi và khai thác khu rừng chúng tôi đã chăm sóc

at the risk of our own lives.

tính mạng của chúng tôi bị đe doạ.

When they wanted to dam the Chico River,

Khi họ muốn đắp đê sông Chico,

which is the lifeblood of the mountains where I'm from,

con sông linh hồn của dãy núi mà tôi sinh ra,

they were met with fierce resistance and protests from the people.

nó đã đối mặt với sự chống cự khốc liệt và phản đối từ bộ tộc.

Our burial grounds, sacred places and amazing terraces

Những khu chôn cất, những nơi linh thiêng và những bậc thang tuyệt vời của chúng tôi

would have been drowned and lost forever.

đã có thể bị nhấn chìm và mất đi mãi mãi.

And this was simply a spiritual and cultural price

Và đây đơn giản là cái giá tinh thần và văn hoá

that my people were not willing to pay.

mà tộc người của chúng tôi không sẵn sàng trả.

This project was funded by the World Bank.

Dự án này được gây quỹ bởi ngân hàng thế giới.

And because of the fierce resistance of Indigenous peoples,

Và bởi vì sự chống cự kịch liệt của bộ tộc bản địa,

they were forced to back off in the 1980s

họ đã bị ép buộc rút lui vào những năm 1980

and to put in place an Indigenous people safeguard policy

và để đưa chính sách bảo vệ người bản địa

to make sure that development aggression doesn't happen again

để chắc chắn rằng xâm lược phát triển không xảy ra một lần nữa

in Indigenous territories without consent.

ở lãnh thổ của người bản địa mà không có sự cho phép.

OK, so that's a new word and a big word.

OK, đó là một từ mới và một từ lớn.

(Applause)

(Vỗ tay)

Don’t worry, I’ll explain it. (Laughs)

Đừng lo, tôi sẽ giải thích. (Cười)

So what is development aggression?

Vậy xâm lược phát triển là gì?

Well, development --

Sự phát triển

development is ... physical or economic infrastructure

Sự phát triển là ... cơ sở hạ tầng thể chất hoặc kinh tế

that's put in place in a community to help them thrive

mà được đặt vào một cộng đồng để giúp họ phát triển

and reach their goals.

và đạt được mục tiêu của họ.

Like, for example,

Kiểu như, ví dụ là,

if there is not enough affordable housing in a community

Nếu không có đủ chỗ ở có giá cả phải chăng trong một cộng đồng

or inadequate access to culturally appropriate education,

hay là sự thiếu tiếp cận với giáo dục phù hợp về văn hoá,

development would build affordable houses

sự phát triển sẽ tạo ra những ngôi nhà có giá cả phù hợp

and enable access to culturally appropriate education.

và cho phép tiếp cận đến nền giáo dục phù hợp về văn hoá.

Simple.

Đơn giản vậy thôi.

But development aggression is the opposite.

Nhưng xâm lược phát triển thì ngược lại.

It is development that exploits the resources of the community

Đó là sự phát triển mà khai thác hết tài nguyên của một cộng đồng

and not for the purpose of helping the community,

và không phải với mục đích giúp cộng đồng đó

but for the developer's gain.

mà là cho lợi ích của người phát triển.

It is a manifestation of colonialism,

Đó là biểu hiện của chủ nghĩa thực dân,

and it is a very colonial worldview

và đó là một quan điểm mang tính chất thực dân rõ rệt

and comes from top-down decision making.

và đến từ quyết định của bậc cấp trên.

As Indigenous peoples, we perceive it as projects imposed

Là một bộ tộc bản địa, chúng tôi xem nó như là dự án bị áp đặt

without the consent of the community

mà không có sự tán thành của cộng đồng

and in a manner that violates our rights.

và theo cái cách xâm phạm đến quyền của chúng tôi.

It falls within the paradigm of overproduction,

Nó nằm trong mô hình sản xuất thừa,

overconsumption and accumulation of wealth by individuals,

sự tiêu thụ quá mức và sự tích luỹ tài sản của các cá nhân,

which has proven to be not helpful at all for humanity and for the planet.

cái đã được minh chứng là chẳng giúp ích gì cho nhân loại và hành tinh.

(Applause)

(Vỗ tay)

Sometimes I wonder and I really think about,

Thỉnh thoảng tôi thắc mắc và nghĩ về,

you know, why did my ancestors,

bạn biết đấy, vì sao tổ tiên của tôi,

why did my forebears resist the dam so strongly,

những thế hệ đi trước lại phải kháng cự vụ cái đập mạnh mẽ đến vậy,

usually at the cost of their own lives?

bằng cả mạng sống của họ?

You know, the mountains are vast

Bạn biết đấy, dãy núi thì bao la

and we could have moved away from the inundated areas.

và chúng tôi đã có thể chuyển ra khỏi những khu ngập lụt đó.

We could have gone to a different place

Chúng tôi đã có thể đến một nơi khác

that was not poisoned by the mines

mà không nhiễm độc bởi mìn

or that was not denuded by the logging.

hay là bị trọc bởi khai thác gỗ.

But my people explain that the struggle against the dams,

Nhưng dân tộc tôi giải thích rằng cuộc đấu tranh chống lại con đập,

the mining and the logging

sự khai thác và chặt cây

is a struggle for our identity and for our cultural survival.

là một cuộc đấu tranh cho bản sắc và sự tồn tại văn hoá của chúng tôi.

It is a struggle to make sure that we have healthy territories

Đó là cuộc đấu tranh để chắc chắn rằng chúng tôi có lãnh thổ lành mạnh

to pass on to the future generations.

để để lại cho các thế hệ sau này.

And this is what I have discovered

Và đây là những gì tôi đã khám phá được

through all my travels and interactions with other Indigenous peoples.

qua tất cả chuyến du lịch của tôi và tương tác với bộ tộc bản địa khác.

This is common among Indigenous peoples worldwide.

Nó rất phổ biến trong những bộ tộc bản địa trên toàn thế giới.

The notion that we hold our lands, our waters,

Quan niệm rằng chúng tôi giữ lấy đất của chúng tôi, nước của chúng tôi,

our territories and our resources

lãnh thổ của chúng tôi và tài nguyên của chúng tôi

not just for ourselves but for the future generations.

không chỉ cho bản thân chúng tôi mà cho cả thế hệ mai sau.

Macli-ing Dulag, who is a pangat, or a peace pact holder,

Macli-ing Dulag, một pangat, nói cách khác là người giữ hiệp ước hoà bình,

he famously said to the government bureaucrats

anh ấy nổi tiếng vì nói với các quan chức chính phủ

who came through the territory to push the dam,

người đã đi qua lãnh thổ để đẩy cái đập,

"You asked us if we own the land

“Các người hỏi chúng tôi rằng chúng tôi có sở hữu đất không

and mock us by asking, 'Where is your title?'

và nhạo báng chúng tôi bằng cách hỏi ‘danh phận của các người ở đâu?’

When we asked the meaning of your words,

Khi chúng tôi hỏi những lời nói đó có nghĩa gì,

you taunt us by saying,

các người đã nói chế giễu chúng tôi

'Where are the documents to prove your ownership?

’Những tài liệu để chứng minh sự sở hữu của các cậu ở đâu?

Titles, documents, proof of ownership.′

Danh phận, tài liệu, bằng chứng sở hữu.′

Such arrogance to think that you can own the land

Thật kiêu ngạo khi nghĩ là các người có thể sở hữu đất

when we are instead owned by it.

khi thực tế ta lại thuộc sở hữu của nó.

How can you own something that will outlive you?

Làm sao bạn có thể sở hữu một thứ mà sẽ sống lâu hơn bạn?

Only the people own the land

Chỉ có những người sở hữu đất đai

because it's the people that live forever."

khi đó là những người sống mãi mãi.”

As Indigenous peoples,

Là bộ tộc bản địa,

we own our past, our present and our future.

Chúng tôi sở hữu quá khứ, hiện tại và tương lai của chúng tôi.

Private development for the gain of the few

Sự phát triển riêng biệt cho lợi ích của một số ít người

and to the detriment of the community,

và tổn hại đến cả một cộng đồng,

flies against the face of the reality

trái ngược một cách vô lí với hiện thực

of the generational existence of Indigenous peoples.

của sự tồn tại qua nhiều thế hệ của bộ tộc bản địa.

So development aggression is actually an extension

Cho nên xâm lược phát triển thực ra là sự mở rộng

of a version of capitalism that pushes overconsumption,

của một phiên bản tư bản chủ nghĩa mà thúc đẩy sự chi tiêu quá mức,

overproduction

sản xuất thừa

and has no regard for the future generations.

và không thèm suy nghĩ cho những thế hệ tương lai.

It’s always “more is better,”

Lúc nào cũng “nhiều hơn là tốt hơn,”

“extract as much value and labor as you can

“lấy nhiều giá trị và lao động nhất mà bạn có thể

from the land and from the people

từ những vùng đất và từ con người

without caring for the future.”

mà không màng đến tương lai.”

So when I was younger --

Cho nên khi tôi còn nhỏ --

Story time. (Laughs)

Thời gian kể chuyện đây. (Cười)

I grew up with my grandparents and they always told me,

Tôi lớn lên với ông bà và họ luôn luôn bảo tôi rằng,

"Eat everything in your plate."

“Ăn hết mọi thứ trên đĩa đi.”

I'm sure you've heard that as well.

Chắc là bạn cũng đã từng nghe vậy rồi.

But there's a deeper undercurrent there.

Nhưng có một ảnh hưởng ngầm sâu xa hơn ở đó.

Eat everything on your plate in order to honor the hands that planted, nurtured,

Ăn hết mọi thứ trên đĩa của bạn là để tôn trọng bàn tay đã trồng, đã nuôi,

harvested and cooked the food.

đã thu hoạch và đã nấu món ăn đó.

He taught me about the concept of “inayan,”

Ông ấy dạy cho tôi về khái niệm của “inayan”

or “do not do anything that might harm others

hay là “đừng làm gì tổn hại đến người khác

or things that are bad, evil, taboo or unethical.”

hoặc những điều xấu, ác, bị cấm kị hoặc vô đạo đức.”

So getting more than what you need

Cho nên nhận được nhiều hơn những gì bạn cần

deprives others.

là cướp của người khác.

Getting more food than what you can eat

Có nhiều đồ ăn hơn sức ăn của bạn

deprives the hungry and dishonors those that produced it.

cướp đi cái đói và không tôn trọng những người đã sản xuất ra nó.

He would ask me, when he sees uneaten rice on my plate,

Ông ấy sẽ hỏi tôi khi mà ông thấy những hạt cơm sót lại trên đĩa của tôi,

"Don't you hear the rice crying?"

“Con không nghe tiếng hạt cơm đang khóc à?”

And I would hear it crying.

Và rồi tôi nghe tiếng khóc của nó.

So until this day, I can't leave rice on my plate

Cho nên đến tận hôm nay, tôi không thể nào để sót cơm trên đĩa

because I always hear the cries of the rice.

bởi vì tôi luôn nghe thấy tiếng khóc của mấy hạt cơm.

Another concept that my relatives taught me

Một khái niệm khác mà họ hàng đã dạy cho tôi

is (Speaking in Kankana-ey).

là (nói tiếng Kankana-ey).

Literally, “Spread the good.”

Nghĩa là, “truyền bá sự tốt đẹp.”

Spread the good values, the good virtues, practices,

Truyền bá những giá trị tốt đẹp, những hành động và đức tính tốt,

even material things.

và thậm chí cả vật chất nữa.

Another way of saying it in my language is

Cách khác để nói nó bằng ngôn ngữ của tôi là

(Speaking in Kankana-ey).

(Nói tiếng Kankana-ey).

It means no one person should own what is good.

Nó có nghĩa là không một ai nên sở hữu riêng một thứ gì tốt.

It is to be shared with the community.

Nó nên được chia sẻ với cộng đồng.

It is an expression of reciprocity and honor for the collective,

Đó là biểu hiện của sự có qua có lại và tôn kính dành cho tập thể,

and it teaches us to care for the common good.

và nó dạy chúng tôi cách quan tâm đến lợi ích chúng.

So these values,

Cho nên những giá trị này,

reciprocity,

sự có qua có lại,

spirituality,

tinh thần,

not taking more than you need,

không lấy nhiều hơn cái mình cần,

obligation to future generations

nghĩa vụ với các thế hệ mai sau

and collective decision making,

và quyết định tập thể,

all of these values are now finding their way into scientific studies

tất cả những giá trị này đang tìm đường đi vào các nghiên cứu khoa học

and global scientific assessments

và các đánh giá khoa học toàn cầu

on the status of biodiversity and ecosystem services,

về tình trạng của đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái,

climate change and land degradation.

biến đổi khí hậu và sự xói mòn đất.

So what we all need to do now

Nên bây giờ cái chúng ta đang cần phải làm

is what Indigenous peoples have always known

lại là cái mà bộ tộc bản địa đã luôn biết

and have always done.

và đã luôn làm rồi.

As we face the negative effects of biodiversity loss,

Chúng ta đối mặt với hậu quả tiêu cực của sự mất đa dạng sinh học,

climate change, extreme weather events

biến đổi khí hậu, thời tiết khắc nghiệt

like the flooding, the wildfires, the droughts --

như là lũ lụt, cháy rừng, hạn hán --

the scientists, they are slowly moving towards the conclusion

các nhà khoa học đang dần dần hướng đến kết luận là

that it is only through Indigenous wisdom and values

chỉ có trí tuệ và giá trị của người bản địa

and ways of caring for territory

và cách bảo vệ lãnh thổ của họ

that we see the path towards our salvation.

thì chúng ta mới thấy được con đường cứu rỗi chúng ta.

The path towards our salvation is not through more development,

Con đường cứu rỗi chúng ta không phải là qua sự phát triển mạnh hơn,

it's not through more consumption or more production.

không phải qua tiêu thụ nhiều hơn hay là sản xuất nhiều hơn.

Overconsumption, development aggression, overproduction,

Tiêu thụ quá mức, xâm lược phát triển, sản xuất quá mức,

are all manifestations of destructive colonialism

là biểu hiện của chủ nghĩa thực dân phá hoại

that has harmed the planet

mà đã làm tổn hại đến hành tinh

and that has undermined the Indigenous wisdom

và nó đã làm mài mòn trí tuệ của người bản địa

that the scientists acknowledge

cái mà các nhà khoa học đã công nhận

that we all need.

là tất cả chúng ta đều cần.

So think about it.

Nghĩ về nó đi.

In spite of everything,

Bất chấp mọi thứ,

all the challenges we have faced,

mọi thử thách mà chúng tôi đã đối mặt,

more than 500 years of colonization,

hơn 500 năm bị thực dân hoá,

all of the development aggression, we are still here.

tất cả những sự xâm lược phát triển đó, chúng tôi vẫn còn ở đây.

Indigenous peoples and our values have thrived and have endured.

Bộ tộc bản địa và giá trị của chúng tôi đã phát triển và tồn tại.

We have survived,

Chúng tôi đã sống sót,

and the least we can do is to honor this resistance

và cái tối thiểu chúng tôi có thể làm là tôn vinh cuộc kháng chiến này

by decolonizing our structures,

bằng cách phi thực dân hoá các kết cấu,

decolonizing the way we think,

phi thực dân hoá cách chúng tôi nghĩ,

decolonizing our practices,

phi thực dân hoá tập quán của chúng tôi,

so that we can stop the destruction of the planet.

để từ đó có thể ngăn cản hành tinh này huỷ diệt.

Colonization and its tentacles has always deprived people and planet

Thực dân hoá và mấy cái xúc tu của nó luôn cướp đi từ loài người và hành tinh

of the things that we naturally and rightfully need.

những thứ mà chúng ta tất nhiên và xứng đáng cần.

It is only by decolonizing our understanding of history

Chỉ có việc phi thực dân hoá hiểu biết của chúng tôi về lịch sử

that we will understand

thì chúng tôi mới hiểu

how we have arrived at this planetary crisis.

chúng tôi đã tới cuộc khủng hoảng hành tinh này như thế nào.

And it is only through honoring Indigenous peoples

Và chỉ có việc tôn thờ những người dân bản địa

and being inspired by the values,

và lấy cảm hứng từ những giá trị,

providing the support and the resources

cung cấp sự hỗ trợ và tài nguyên

in order for Indigenous peoples to continue to resist

để cho người dân bản địa có thể tiếp tục chống lại

development aggression and colonialism

xâm lược phát triển và chủ nghĩa thực dân

that we can save ourselves and save the planet.

để chúng ta có thể cứu lấy bản thân và cứu lấy hành tinh này.

So I invite us,

Cho nên tôi kêu gọi các bạn,

let's listen,

hãy nghe,

let's be inspired,

hãy lấy cảm hứng,

let us learn,

hãy học,

and let us support the struggles of Indigenous peoples.

và hãy hỗ trợ sự đấu tranh của bộ tộc bản địa.

This is the only path forward.

Đây là con đường tiến lên phía trước duy nhất.

Thank you.

Tôi cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)