How Art Helped Me Grapple with Grief | Navied Mahdavian | TED

Translator: Nguyễn Hà Thi Ân Reviewer: Ngọc Vy Trần

When I found out my grandmother,

Lúc hay tin người bà

my last living grandparent, was dying,

cuối cùng còn lại của tôi sắp mất,

điều đầu tiên tôi nghĩ tới là: “Phải vẽ lại đôi tay của bà mới được.”

my first thought was, "I need to draw her hands."

I'm a visual artist,

Tôi là một nghệ sĩ thị giác,

a cartoonist for "The New Yorker," and comics writer,

vẽ tranh cho The New Yorker, cũng viết truyện tranh nữa.

so drawing is how I understand much of the world.

Với tôi, vẽ là cách để hiểu và cảm nhận thế giới này.

For a long time, my cartoons had been impersonal.

Suốt một thời gian dài, tranh của tôi không hề mang màu sắc cá nhân.

Commentary on the world around me, sure, but not really about me.

Chủ yếu là những chuyện đang diễn ra xung quanh,

The closest my personal life got to influencing my cartoons

chứ chẳng bao giờ là chuyện của chính tôi.

were cartoons I lifted from things my friends

Có lắm thì lâu lâu “mượn” vài câu hài hước của bạn bè,

and family had said around me.

người thân rồi đưa vào tranh thôi.

[Dolly, twenty years later]

[Dolly, hai mươi năm sau]

["I've become my mother"]

[“Tôi thành mẹ tôi rồi nè.“]

(Laughter)

(Cười)

It was only after my daughter, Elika, was born,

Mãi đến khi con gái tôi, Elika, ra đời,

that my personal life began to creep into my cartoons more.

thì những mảnh ghép từ cuộc sống cá nhân mới bắt đầu len vào tranh nhiều hơn.

["I have a feeling he understands more than we think."]

[“Tôi nghi thằng nhỏ hiểu nhiều hơn mình tưởng.“]

(Laughter)

(Cười)

Every artist will tell you that their medium is the highest art form,

Ai làm nghệ thuật cũng nghĩ môn mình theo đuổi là nhất,

but they're wrong because cartooning is in fact the highest art form.

nhưng thú thật là truyện tranh mới là nghệ thuật đỉnh cao đó chứ.

(Laughter)

(Cười)

For example --

Ví dụ nè

["You could have told me]

[“Anh nói sớm đi chứ,

[I've been talking to your ass for 15 minutes"]

tôi nói chuyện với cái mông anh nãy giờ rồi đó.“]

(Laughter)

(Cười)

Not a great example, the next one's better.

Cái ví dụ này chưa hay lắm, cái sau mới đắt nè.

["I know I have a condom in here somewhere."]

[“Tôi nhớ có bao cao su đâu đây mà“]

(Laughter)

(Cười)

I was thinking of the next one.

Ý tôi là cái ví dụ sau cái đó nữa.

There you go.

Rồi, đúng cái này luôn.

(Laughter)

(Cười)

Cartoons can say so much with so little.

Chỉ bằng vài nét đơn giản, truyện tranh có thể truyền tải cả một trời cảm xúc.

With just a few lines, you can express happiness,

Chút nét thôi là đủ để thể hiện niềm vui,

smugness

sự tự mãn,

and sadness.

hoặc nỗi buồn.

This is called face pareidolia.

Hiện tượng này gọi là pareidolia

It's the phenomenon where we see faces in inanimate objects.

Kiểu như ta nhìn cái ổ điện hay ly nước và thấy trong đó hình một gương mặt.

We see ourselves in these cartoonish faces.

Mấy khuôn mặt hoạt hình đó giống như tấm gương

mà mình nhìn vào là thấy chính mình trong đó.

They're blank canvases onto which we project ourselves.

Chúng là bức phông nền mà ta vô thức chiếu bản thân lên.

We see faces everywhere,

Ta nhìn đâu cũng thấy mặt người,

ourselves in everything.

và nhìn vào đâu cũng thấy một phần của chính mình.

It's evolutionary, a survival technique.

Đó là bản năng sinh tồn – tự nhiên mà có.

But how do we convey complex emotions using just lines,

Nhưng mà, làm sao để truyền tải những cảm xúc sâu sắc hơn

emotions like grief?

như sự mất mát – chỉ bằng vài nét bút?

This became really important to me

Tôi bắt đầu bận tâm đến điều đó

when I found out that my grandmother was dying.

sau khi biết bà mình không còn sống được bao lâu nữa.

I got to know my grandmother Homa

Tôi có nhiều thời gian ở bên bà Homa

in a way I didn't get to know any of my other grandparents

hơn bất kỳ ông bà nào khác

because they all lived and died in Iran,

vì những người còn lại đều sống và mất ở Iran,

a country I’ve only ever been to twice, and not since I was 10.

mà tôi thì chỉ từng về đó đúng hai lần, lần cuối là khi mới 10 tuổi.

But Homa lived with my parents for the last 10 years of her life.

Còn bà Homa sống cùng ba mẹ tôi suốt 10 năm cuối đời.

And in that time she danced the funky chicken at my wedding,

Trong khoảng thời gian đó, bà từng nhảy “funky chicken” ở đám cưới tôi,

she got to hold my newborn daughter,

từng bế con gái tôi lúc mới sinh,

and she told me stories about Iran before the revolution over morning tea,

và kể tôi nghe đủ chuyện về Iran trước cách mạng khi hai bà cháu uống trà sáng

which was usually around noon

mà thật ra là trà trưa,

because she liked to sleep in.

vì bà thích ngủ nướng.

(Laughter)

(Cười)

One of my earliest memories is of her hands.

Một trong những ký ức rõ ràng nhất của tôi về bà chính là đôi tay.

Not the way that they looked, but the way that they felt.

Không phải là hình dạng, mà là cảm giác.

I can still, even today,

Tôi vẫn nhớ cảm giác bàn tay bà

recall the physical sensation of them,

mềm mại, móng tay nhẵn mịn,

like the smoothness of her nails and even their smell,

thậm chí cả mùi hương đặc trưng nhưng lại không thể nào

but not the way they looked.

nhớ rõ chúng trông như thế nào.

Which is why, when I found out that she was dying,

Vậy nên khi hay tin bà sắp mất,

my first instinct was to try to preserve that memory.

việc đầu tiên tôi nghĩ đến là làm sao giữ lại ký ức đó.

My memory of her by drawing her hands.

Giữ lại hình ảnh về bà bằng cách vẽ đôi tay của bà.

Not surprisingly, when I finally made it there to see her,

Nhưng đến lúc gặp lại bà,

I didn't have a whole lot of time to sit around drawing

tôi lại không có nhiều thời gian để ngồi vẽ.

because I was busy with other things.

Vì còn bao việc phải làm

Things like comforting my mom,

an ủi mẹ,

comforting my grandmother by doing magic,

làm ảo thuật nho nhỏ để bà vui,

and helping my mom and my sister plan for what would come next.

rồi cùng mẹ và em gái chuẩn bị cho những gì sắp tới.

It's that classic Proustian experience.

Cái này đúng kiểu như Proust từng nói

Life doesn't mean anything while you're moving through it,

khi mình đang sống trong dòng chảy của cuộc đời,

mọi thứ đều mờ nhòe, vô định. Chỉ đến khi mình dừng lại nhìn lại,

it's only when you stop to reflect on it

that you can make any sense of it.

mọi chuyện mới dần có nghĩa.

Sense memory, what Proust calls involuntary memory,

Ký ức gắn liền với cảm giác hay cái Proust gọi là “ký ức vô thức”

contains the essence of the past.

chứa đựng cái phần tinh tuý nhất của quá khứ.

And so if I wanted to tell the story of my Grandma Homa,

Và nếu tôi muốn kể lại câu chuyện về bà Homa,

I would have to begin with a sensation of her hands.

thì tôi phải bắt đầu từ cảm giác về đôi tay ấy.

When I set out to write this comic, which was published in the “LA Times,”

Khi quyết định vẽ bộ truyện này sau đó được đăng trên LA Times

I wanted to take something complicated and big

tôi chỉ mong có thể thu lại nỗi buồn ấy

thành một điều gì đó nhỏ hơn.

and make it small.

Grief is complicated.

Mất mát là một cảm xúc rất phức tạp.

I needed to reach a point where I could process my loss,

Tôi cần thật sự hiểu được những gì đang diễn ra trong lòng.

to distill the experience of losing my last living grandparent

Tôi muốn gói lại trải nghiệm mất đi người thân cuối cùng

into its essential parts

thành những phần rõ ràng và đơn giản

and make it clear enough that I could actually grieve.

đến mức tôi có thể thực sự cảm được nỗi buồn đó.

My family doesn't tend to deal well with grief,

Gia đình tôi vốn không giỏi đối mặt với mất mát

which isn't great because we have so much experience with it.

mà điều đó lại càng khó hơn, vì chúng tôi đã trải qua quá nhiều.

When we're trying to dodge grief, we caricature those we've lost.

Chúng tôi hay né tránh nỗi đau bằng cách “tô vẽ” người đã khuất.

We focus on and exaggerate their most obvious features,

Cứ nhớ đến họ là chỉ nhớ mấy nét nổi bật nhất, rồi phóng đại chúng lên.

which is why sometimes we'll hear somebody say something like,

Vì thế, đôi khi bạn sẽ nghe ai đó nói:

"He was a saint."

“Ông ấy là một vị thánh.”

He probably wasn't.

Mà thật ra chắc không đâu.

(Laughter)

(Cười)

When we do that, we're not actually grieving.

Làm thế thì có khác gì đang lẩn tránh nỗi buồn.

We're not confronting the person we've lost as a complex individual,

Mình đâu có nhìn nhận họ như một con người thật sự

flaws and all.

đầy đủ cả điểm tốt lẫn xấu.

Cartooning has allowed me to go narrow,

Vẽ truyện tranh giúp tôi đi vào từng chi tiết nhỏ

to find the details that are emblematic,

Những thứ rất riêng, rất đặc trưng.

which opens up into a whole, rich, complex person

Từ đó hiện ra cả một con người đầy đủ, phức tạp

and to my complicated relationship with them.

và cả mối quan hệ chẳng hề đơn giản giữa tôi và họ.

It avoids flattening them and leaves them their richness

Tôi vẫn giữ được sự đa chiều nơi họ.

so I can grieve all of them.

Nhờ vậy, tôi mới thật sự tiếc thương trọn vẹn.

And so I focused on my grandmother's hands,

Tôi chọn bắt đầu bằng đôi tay của bà.

the quivering lines of her arthritic fingers,

Những ngón tay cong vì khớp,

the contours of her veins,

những đường gân nổi lên

now pronounced by the thinning of the skin

dưới lớp da mỏng

that she spent so much time caring for.

mà bà chăm chút suốt cả đời.

They were beautiful hands, soft from years of moisturizing.

Đôi tay ấy rất đẹp. Mềm mại vì được dưỡng da liên tục.

They were also the hands of someone who was really, really vain,

Nhưng cũng là đôi tay của một người cực kỳ chú trọng vẻ ngoài

emblematic of the gender norms of an Iranian woman of her period.

kiểu phụ nữ Iran thời bà là vậy.

And as a consequence,

Vì thế,

incapable of dealing with the process of aging well.

bà rất khó chấp nhận chuyện mình đang già đi.

For example, I can remember this one time she called me into her room,

Tôi nhớ có lần bà gọi tôi vào phòng.

and when I walked in, she was standing there,

Bước vào thì thấy bà đứng giữa phòng,

arms stretched out to her side and topless, and she said,

dang tay ra hai bên, không mặc áo, rồi nói:

"Look what I've become."

“Nhìn bà bây giờ đi…”

[Image not available]

[Không có hình minh họa]

(Laughter)

(Cười)

They were also the hands that she used,

Cũng chính đôi tay đó,

as she got older and was less capable of caring for herself,

khi bà yếu đi, không còn tự lo cho mình được,

lại trở thành vũ khí

to hit those around her,

the people she loved the most.

bà dùng để đánh những người thân bên cạnh, những người bà thương nhất.

Because I didn't actually get to draw her hands when I last saw her,

Lúc gặp bà lần cuối, tôi không kịp vẽ tay bà.

and I don't have any photos of them,

Cũng chẳng có tấm ảnh nào.

I had to use my own hands to draw her hands.

Thế là tôi dùng tay mình để vẽ tay bà.

So I drew my hands old and spotted,

Tôi tưởng tượng tay mình đã già, da đồi mồi,

my knuckles gnarled,

khớp xương gồ lên.

and I imagined what it would be like

Tưởng tượng một ngày nào đó,

for my hands to no longer be able to perform basic, everyday functions,

tay mình không thể làm gì nữa không vẽ được,

to no longer be able to draw.

không cầm nổi cây bút.

I regularly use myself as a reference for my comics,

Tôi hay tự chụp mình để làm mẫu vẽ,

so most of the photos on my phone look something like this.

nên ảnh trong điện thoại toàn là hình kỳ kỳ như vầy.

(Laughter)

(Cười)

And through this, I have become my grandmother,

Nhờ vậy, tôi đã từng là bà tôi.

I have become my friends,

Từng là bạn bè.

and I've even become my five-year-old daughter.

Và cả con gái tôi lúc năm tuổi.

It's a process that's allowed me to experience these stories more deeply,

Chính việc “hóa thân” họ giúp tôi cảm những câu chuyện đó sâu hơn

không chỉ bằng trí nhớ, mà bằng chính cơ thể mình.

in a physical way,

allowing me to inhabit them,

Tôi được sống lại trong hoàn cảnh ấy,

to come to a fuller, richer understanding of them in context.

và hiểu một cách trọn vẹn hơn.

If a loved one's death makes us confront our own mortality,

Mất người thân cũng là lúc ta đối diện với chính cái chết của mình.

then the process of physically transforming myself into my grandmother

Việc tôi hóa thân thành bà,

or my father, who is slowly dying of kidney failure,

hay thành cha tôi, người đang suy thận nặng dần đi,

has made me confront it in a uniquely deep way.

cũng khiến tôi phải đối mặt với điều đó, thật sự.

This is a photo I took of myself in my dad's boots and jeans

Tôi từng chụp tấm ảnh mình đi đôi giày và mặc quần jeans của cha,

for a comic I did for "The New Yorker"

để vẽ một truyện tranh cho The New Yorker,

about accompanying him to dialysis for the first time.

kể về lần đầu tôi đi cùng ông đến buổi lọc máu.

It's a process that's also allowed me to reach a place of deeper empathy

Việc đó cũng giúp tôi hiểu và cảm thông hơn.

and of forgiveness.

Giúp tôi tha thứ.

For me, art is about communication.

Với tôi, nghệ thuật là để kết nối.

It's about expressing what's most important to us

Là cách mình bày tỏ điều quan trọng nhất với bản thân

and knowing that other people feel the same way,

và nhận ra có người khác cũng thấy giống mình.

that we're not alone,

Rằng mình không cô độc.

which is particularly important when we're grieving.

Nhất là khi đang buồn, điều đó lại càng quan trọng.

It's that distillation of something complex into its simplest terms.

Nó là cách mình cô đọng những thứ rối rắm thành thứ gì đó đơn giản, rõ ràng nhất.

For you to see your grandmother

Để bạn có thể nhìn thấy bà mình,

or a parent

hay cha mẹ mình,

in the curved lines of my grandmother's beautiful hands,

trong những đường cong của đôi tay bà tôi.

and to communicate without words

Để ta hiểu nhau, mà không cần phải nói thành lời.

because words were never the point anyway.

Vì lời nói vốn dĩ đâu phải là thứ quan trọng nhất.

Thank you.

Xin cảm ơn.

(Applause)

(Vỗ tay)